Türkiye’nin melekleri, niçin yeterince büyüyemedi?

-ABD’de ve Avrupa ülkelerinde hızla gelişen melek yatırımcılık sistemi, Türkiye’de ne yazık ki yeterince büyüyemedi. Nitekim ABD’de 2020 yılında 340.000 melek yatırımcı 26 milyar USD tutarında yatırım gerçekleştirdi. Türkiye’de ise 2021 yılında 9 yatırım için 37 melek yatırımcı yaklaşık 700 bin Dolar sermaye aktardı. Özetle Türkiye’de potansiyel yeterince kullanılamadı.

-ABD’de melekler her yıl ortalama 70.000 şirkete 20 milyar dolar yatırım yapıyor. Melek yatırımcı başına ve her bir yatırımın ortalama büyüklüğü 25.000 USD olup her melek yatırımcı portföy riskini 11 şirkete dağıtıyor. Kadın yatırımcılar hem ABD’de hem de Avrupa’da giderek artıyor. Kadın yatırımcıların genele oranı %30 gibi bir büyüklüğe ulaştı.

-Startups.watch verilerine göre, Türkiye’de 2021 yılında Türkiye’de melek ve girişim sermayesi aşamalarında 294 yatırım turunda 1.5 milyar Dolar yatırım yapıldı. Bu melek yatırımcıların 707.000 USD yatırım ile toplam yatırım içinde onbinde 4 gibi son derece düşük bir payı bulunuyor. 2021 yılında ulaşılan 1,5 milyar USD aynı zamanda ulaşılan en yüksek yatırım tutarını da ifade ediyor.

– Türkiye’de Bireysel Katılım Sermayesi (BKS) adı ile düzenlenen sistem Hazine ve Maliye Bakanlığı tarafından yönetiliyor. 15.02.2013 tarih ve 28560 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan “Bireysel Katılım Sermayesi Hakkında Yönetmelik” ile düzenleniyor. Yönetmeliğin yayınlandığı tarihten bugüne 795 lisans verildi. Bunlardan 372’si aktif durumda. Akredite olan 12 adet melek yatırımcı ağı bulunuyor. Bu lisans sayısı ile 2021 yılında Türkiye Avrupa’da 8. Sırada.

Start-up finansmanı normal girişimleri dışında bir yaklaşımla ve genellikle bir işletmenin farklı kaynaklardan finanse edilmesini gerektiriyor. Bu süreç, işletmenin gerçek bir gelirinin olmadığı veya daha da kötüsü kayıpların olduğu birkaç yıl sürebiliyor. WhatsApp’ın Facebook’a neredeyse hiç geliri olmadan 19 milyar dolara nasıl satıldığından ve Uber’in 10 yıl başabaş noktasına ulaşamamasına rağmen bu durum yatırımcı ilgisine engel olmuyor. Pek çok geleneksel girişimci ve yatırımcı için anlaşılması güç olan bu durum sürdürülebilir görünmüyor.

Geleneksel girişimlerden farklı olarak start-up’ın hayat seyrinin farklı aşamalarında farklı finansman modelleri karşımıza çıkıyor. Start-up’ı ister özkaynakla ister yabancı kaynakla finanse edelim, her kaynağın sağladığı beklenen getiri ve kullanıcısına yüklediği maliyet yanında avantajlar ve dezavantajlar bulunuyor.

Ana hatlarıyla bu modeller;

• Bootstrapping (özfinans, yatırımcının kendi imkanları ile yatırımını finanse etmesi),
• Seed capital (tohum sermaye, yatırımcının yakın çevresince finanse edilmesi),
• Crowdfunding (kitle fonlaması, dijital fonlama platformları üzerinden fikir veya girişimlerin çok sayıda bireysel yatırımcı tarafından finanse edilmesi),
• Angel investment (melek yatırımcılık, erken aşama start-up’ların bireysel katılım yatırımcılarınca finanse edilmesi)
• Venture capital (Girişim sermayesi, ölçek büyümesi gösteren start-up’ların kurumsal yatırımcılar tarafından finanse edilmesi) şeklinde sıralanmaktadır.

Bu noktada start-up finansman modellerinden en çok bilineni ve en yaygın olanı ise melek yatırımcılık sistemi. Türkiye’de yaklaşık 10 yıl önce başlayan melek yatırımcılık finansman modelinin gelişimine dünya ile karşılaştırmalı olarak bakılması sorunlar ve çözüm önerileri açısından faydalı olacaktır.

MICROSOFT VE APPLE GİBİ DÜNYA DEVLERİ BU SİSTEMLE HAYAT BULDU

Dünyada genel olarak “Melek Yatırımcı” kavramı, yüksek risk ve yüksek büyüme potansiyeli içeren ancak finansman ihtiyacı içinde olan girişimcilere, kuruluşlarının erken dönemlerinde yatırım yapan girişimcileri tanımlamak için kullanılıyor. Amerika’da ilk kez ortaya çıkan kavram 1978 yılında University of New Hampshire profesörlerinden William Wetzel tarafından girişim araştırmaları merkezlerini destekleyen yatırımcılar için kullanılmaya başlanıldı. Microsoft ve Apple gibi dünya devleri bu sistem ile hayat buldu.

ABD’de melek yatırımcılık 1970’lerden bu yana önemli büyüme göstererek start-up finansmanının en öneli modeli oldu. ABD’de 2020 yılında 340.000 melek yatırımcı 26 milyar USD tutarında yatırım gerçekleştirdi (Altuntaş, 2021). Türkiye’de ise bakanlığın verilerine göre 2021 yılında 9 yatırım için 37 melek yatırımcı toplam 6.227.760 ₺ (ortalama kur ile 707.000 USD ve yatırımcı başına 19.000 USD) tutarında sermaye aktardı. Karşılaştırmalı yatırımcı sayısı ve döviz bazında yatırım açılarından bakıldığında Türkiye’de potansiyelin kullanılamadığı görülüyor.

ABD’DE MELEKLER, HER YIL 20 MİLYAR DOLARLIK YATIRIM YAPIYOR

ABD’de melekler her yıl ortalama 70.000 şirkete 20 milyar dolar yatırım yapıyor. Melek yatırımcı başına ve her bir yatırımın ortalama büyüklüğü 25.000 USD olup her melek yatırımcı portföy riskini 11 şirkete dağıtıyor. Kadın yatırımcılar hem ABD’de hem de Avrupa’da giderek artıyor. Kadın yatırımcıların genele oranı %30 gibi bir büyüklüğe ulaştı.

Pandemi döneminde daha önce hiç olmadığı şekilde özellikle oyun, perakende lojistiği, e-ticaret gibi alanlarda görülen unicorn sayımızdaki yüksek oranlı artışa rağmen Avrupa’daki melek yatırımcılar Türkiye ile kıyaslandığında yatırımlarıyla girişimcilik ekosisteminde önemli bir role sahip oluyor. Bu noktada ekosistemin büyüklüğü ve birbiri ile entegrasyonu da önemli bir etkiye sahip. Avrupa’da pandemi öncesi ve süresince uygulanmış olan düşük faiz politikasının da bir sonucu olarak aktif melek yatırımcı sayısı hızla arttı. Avrupa’da 2020 yılında toplam 320.000 melek yatırımcı 9,6 Milyar EUR yatırım yapılmış durumda (EBAN, 2021).

MELEK YATIRIMCILARIN PALI ÇOK DÜŞÜK

Startups.watch verilerine göre, Türkiye’de 2021 yılında Türkiye’de melek ve VC (girişim sermayesi) aşamalarında 294 yatırım turunda 1 milyar 552 milyon USD yatırım yapıldı. Bu melek yatırımcıların 707.000 USD yatırım ile toplam yatırım içinde onbinde 4 gibi son derece düşük bir payı bulunuyor. 2021 yılında ulaşılan 1,5 milyar USD aynı zamanda ulaşılan en yüksek yatırım tutarını da ifade ediyor.

Türkiye’de Bireysel Katılım Sermayesi (BKS) adı ile düzenlenen sistem Hazine ve Maliye Bakanlığı tarafından yönetiliyor. 15.02.2013 tarih ve 28560 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan “Bireysel Katılım Sermayesi Hakkında Yönetmelik” ile düzenleniyor. Yönetmeliğin yayınlandığı tarihten bugüne 795 lisans verildi. Bunlardan 372’si aktif durumda. Akredite olan 12 adet melek yatırımcı ağı bulunuyor. Bu lisans sayısı ile 2021 yılında Türkiye Avrupa’da 8. sırada (HMB, 2022).

TÜRKİYE’DE ÖNE ÇIKAN MELEK YATIRIMCILAR

Türkiye’de bu kapsamda halen faaliyet gösteren melek yatırım ağları şunlardır:

• Bahariye Melek Yatırım
• Reinves Melek Yatırım
• GAP BAN Melek Yatırım
• EGİAD Melekleri
• ARYA Kadın Yatırım Platformu
• Keiretsu Forum İstanbul
• Şirket Ortağım Melek Yatırımcı Ağı
• Antalya Teknokent
• TRangels Melek Yatırım Ağı
• Erban Erciyes Melek Yatırım Ağı
• Embryoniks Teknoloji Sanayi ve Ticaret A.Ş. Melek Yatırım Ağı
• ANSİAD

Tablo 1. Melek Yatırımcı Ağlarının Başvuru Sayıları

Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı

BAŞVURULARIN YÜZDE 72’Sİ İSTANBUL’DAN YAPILDI

Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın son olarak 2022 2. Çeyrekte yayınladığı rapora göre lisans başvurularının %80’i Marmara Bölgesi’nden geldi. Toplam başvuruların %72’si ise İstanbul’dan geldi. Aslında Türkiye’de mevcut potansiyele göre lisanslı melek yatırımcı kişi sayısının çoktan birkaç bini bulmuş olması gerekirdi.

Tablo 2. Yıllara Göre Verilen Lisans Sayısı

Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı

MELEK YATIRIMCILIK SİSTEMİNİN GELİŞMESİ İÇİN NE YAPILMALI?

BKS mevzuatının 2013 yılında yayımlanmasından bugüne kadarki süreç içerisinde ekosistem maalesef yeterince büyümeyi sağlayamadı. Sektör temsilcileri ile yapılan görüşmelerde melek yatırımcı ağlarının yatırım potansiyelinin artırılmasına yönelik olarak alınması gereken tedbirler aşağıdaki gibi özetleyebiliriz:

• Sadece Melek Yatırımcıya verilen BKY lisansıyla desteklenen vergi teşvikleri ekosistemde yeterli büyümeyi sağlayamıyor. Ekosistemin hızla gelişip daha da büyüyebilmesi için Akredite Melek Yatırımcı Ağlarına ve Ağlar üzerinden yatırım alan girişim şirketlerine de teşvik sistemi getirilmesi faydalı olacaktır.
• BKS mevzuatı gereği Hazine ve Maliye Bakanlığı’ndan nihai yatırım onayı alınmadan önce girişim şirketine sermaye ödemesi yapılamıyor. Ancak yatırım onay/şirket kuruluş tescil süreçlerinin 2 ay gibi zamanda tamamlanması ve nihai onay alınmadan yatırım yapılması mevzuat gereği mümkün olmadığı için hem acil paraya ihtiyacı olan girişimci zor durumda kalıyor hem de yatırım yapacak olan Lisanslı Yatırımcılar vergi teşvikinden vazgeçebiliyor. Bu durumda Akredite Melek Yatırımcı Ağları tarafından gerçekleştirilen yatırımların bazıları BKS sistemi üzerinden geçirilmemekte ve yatırım rakamları BKS raporlarına yansımıyor. Mevzuatta yer alan mevcut yatırım başvurusu/ticaret sicil süreçlerinin kolaylaştırılması yatırımların hızlanıp artmasına imkan sağlayacaktır.
• Hazine ve Maliye Bakanlığı ile TÜBİTAK, KOSGEB, SPK gibi Kamu Kurumlarının girişimcilikle ilgili birimlerinin birlikte koordineli çalışması ekosistemin gelişmesi açısında oldukça önemli. Ayrıca Bakanlık onaylı melek yatırımcı ağları ile SPK onaylı GSYF/Kitle fonlama platformlarının ortak yatırımlarda buluşması/iş birlikleri içerisinde olması ve mümkünse buna yönelik mevzuata eklemelerin yapılmasında fayda bulunmuyor.
• Yukarıdaki maddeye paralel sadece kamu kurumları değil, ekosistemi oluşturan taraflar arasında da organik bağ kurulamadı. Teknoparklar, kuluçka merkezleri, finans kurumları, ağlar, kalkınma ajansları ve girişimciler arasında organik bağlar bulunmamakta olup her biri bağımsız hareket etmekte ve taraflar arası sinerji yaratılamıyor.

Prof. Dr. Mehmet Yazıcı

Maltepe Üniversitesi Rektör Yardımcısı

yazici@turcomoney.com