Türkiye’de hanehalkı işgücü araştırmaları değişiklikleri

Orhan Ökmen

Türkiye’de hane halkı işgücü araştırmaları düzenli olarak Planlı kalkınma dönemine geçişle birlikte başladı. Ekonomik olarak faal nüfus yapısı hakkındaki bilgiler, beş yılda bir yapılan genel nüfus sayımlarından ve 1966 yılından itibaren bazı dönemlerde düzensiz olarak yapılan işgücü anketlerinden derleniyordu. 1988 öncesi dönemde yapılan hane halkı işgücü istatistiklerinin temel özelliği, kavram kargaşası yaratması ve uluslararası karşılaştırılma özelliğinin bulunmaması. İşgücü piyasasının izlenmesinde temel veri kaynağı olan işgücü anketinden bu şekilde elde edilen veriler; bölgesel ve coğrafi kapsayıcılık, tanım, kavram, değişken ve sınıflandırmalardaki farklılıklar nedeni ile zaman serisi içinde birbiri ile karşılaştırılabilir nitelikte olmadığı için bilgi toplama konusunda günümüze kadar geçen 50-60 yıl içerisinde 1988-2000 dönemi, 2000-2003 dönemi, 2004 yılı, 2005 yılı, 2009 yılı, 2014 yılı olmak üzere toplam 6 defa esaslı değişiklikler yapıldı. Hanehalkı işgücü istatistiklerindeki revizyonlar uluslararası taleple yapıldı. Türkiye’de işgücü piyasası göstergelerinin daha doğruya yakın ve zamanında ölçülmesi kaydıyla işgücü anketlerinin yeniden yapılandırılması hedefi doğrultusunda; Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) koordinatörlüğünde yürütülen İşgücü Piyasası Enformasyon Sistemi (İPES) Projesi, Dünya Bankası İstihdam ve Eğitim Projesi, Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO)’nün teknik katkıları ile yapılan çalışmalar esas alındı.
1988-2000 DÖNEMİ İşgücü istatistiklerindeki uluslararası karşılaştırılabilirdik özelliğini 1988 ve sonrasında kazanabildi:  Ekonomik açıdan faal nüfus (işgücü), istihdam, eksik istihdam ve işsizlik ile ilgili son uluslararası standartlar doğrultusunda, işgücü değişkenlerini ve işgücünde zaman içinde olabilecek değişiklikleri daha doğru ölçebilmek ve uluslararası istatistiklerle kıyaslanabilirliği sağlamak amacıyla, 1988 yılında, anket her yönü ile gözden geçirildi ve yeni bir yapıya kavuşturuldu. Bu değişikliklerle işgücü piyasasına farklı açılardan yaklaşmalar mümkün kılındı, işgücü piyasasında kullanılan kavram kargaşası azaltılmış
ve uluslararası karşılaştırmalara elverişli rakam elde edebilecek tanımlar netleştirildi. İşgücü anketlerindeki kent-kır ayırımına başlanması ve örnek büyüklüğünün artırılması 1988 sonrasında gerçekleştirildi: Bu serideki anketler, Ekim 1988’den itibaren her yılın Nisan ve Ekim aylarının pazartesi ile başlayıp pazar ile biten son haftası referans alınarak uygulandı ve sonuçlar, Türkiye, kentsel ve kırsal yerler ayrımında yayınlandı. Ekim 1988’den Nisan 1994’e kadar Hane İşgücü Araştırmalarının her uygulamasında, Türkiye genelinde ikame prensibiyle 11,160 hanehalkı ile anket yapılmakta iken, Ekim 1994 Hane İşgücü Araştırma uygulamasında örnek tasarımı değiştirildi, bu uygulamadan itibaren ikame prensibinden vazgeçilip cevapsızlık uygulamasına geçilmesiyle, örnek büyüklüğü yaklaşık 15,000’e çıkartıldı.
2000-2003 DÖNEMİ İşgücü anketlerindeki tahminlerin duyarlılığı, uygulama sıklığı, örnek büyüklüğü, tahmin boyutu, soru kâğıdı gibi konularda en kapsamlı değişiklikler 2000 yılında yapıldı: Bu yeni tasarım ile tahminlerin duyarlılığının artırılması hedeflenerek yeni örnek tasarımında dönemlik (üç aylık) örnek büyüklüğü 23,000’e çıkartıldı ve bu tasarım ilk defa Ekim 1999 İşgücü Anketi’nde kullanıldı. 2000 yılından itibaren, anketin alan uygulaması aylık olarak gerçekleştirilirken, 2000-2003 döneminde tahminler; üçer aylık dönemlerde Türkiye, kent ve kır için, yıllık olarak; Türkiye, kent, kır, yedi coğrafi bölge ve dokuz il merkezi için (Adana, Ankara, Antalya, Bursa, Erzurum, Gaziantep, İstanbul, İzmir, Samsun) verildi. Yeni seride yapılan bir diğer değişiklik ise, 2000 yılına kadar 12 ve daha yukarı yaştakiler için verilen sonuçların, 2000 yılından itibaren 15 ve daha yukarı yaştakiler için verilmeye başlanmasıdır.
2004 YILINDAKİ DEĞİŞİKLİKLER İş gücü istatistiklerinde 2004 yılından itibaren yapılan değişiklikler Avrupa Birliği uyum amaçlıdır: İşgücü anketleri, 2002 yılında Avrupa Birliği’ne uyum açısından yeniden ele alındı ve Avrupa Birliği İstatistik Ofisi’nin (Eurostat) talep ettiği tüm değişkenlerin kapsandığı bir oru kağıdı hazırlandı. Bu yeni duruma göre yeni soru kağıdında yer alan değişkenler ile Avrupa Birliği’nin işgücü istatistikleri konusundaki norm ve standartları tamamen karşılanabiliyor. 2004 yılından itibaren soru sayısı 47’den 98’e çıkarıldı ve referans haftasında işlerinin başında olmayan kendi hesabına ve işveren olarak çalışan kişilerin istihdamda kabul edilip edilmemeleri ile ilgili kriterler, Avrupa Birliği İstatistik Ofisinin (Eurostat) bu konudaki norm ve standartları da gözönüne alınarak, soru kağıdında daha net tanımlandı.
2005 YILINDA YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER  2005 yılı başında, işgücü anketi soru kâğıdı Avrupa Birliği İstatistik Ofisi’nin öngördüğü yeni değişkenleri içerecek şekilde revize edildi ve soru sayısı 110’a çıktı. 2005 yılından itibaren işgücü anketi’nin tahminleri, üçer aylık dönemler esas alınmak kaydıyla aylık olarak yayınlanıyor. Bu seride ilgili üç aylık dönemin ağırlıkları, dönem ortası aya ilişkin nüfus projeksiyonları esas alınarak hesaplanıyor, ifade kolaylığı açısından tahminler de dönem ortası ay adıyla ifade ediliyor. 2005 yılından itibaren işgücü anketi Haber Bültenleri, sabit bir takvime göre açıklanmaya başladı. Bu kapsamda 2005 yılında ilgili üç aylık dönemin bitimini takip eden 55. gün (her ayın 25’inde, 25’inin hafta sonuna denk gelmesi durumunda takip eden ilk iş günü) açıklanan sonuçlar, 2006 yılı içinde ilgili üç aylık dönemin bitimini takip eden 50. günde yayımlandı. 2007 yılından itibaren bu süre 45 güne indirildi. Mevcut durumda işgücü anketi sonuçları, ilgili üç aylık dönemin bitimini takip eden 45. gün (her ayın 15’inde, 15’inin hafta sonuna denk gelmesi durumunda takip eden ilk iş günü) açıklanıyor.
2009 YILINDA YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER 2009 yılındaki revizyonlarda daha çok Uluslararası çalışma Örgütü’nün öneri ve talepleri yönlendirici oldu. Soru kağıdı, Uluslararası Çalışma Örgütü’nden bir uzmanla yeniden ele alınmış, bu kapsamda ülke koşullarına uygun olmadığı düşünülen bazı sorular çıkarılırken, soru ifadelerinde referans dönemlerini daha iyi vurgulamaya yönelik bazı
düzenleme ve iyileştirmeler yapıldı. 2009 yılında yapılan en önemli değişiklik, şimdiye kadar kullanılan eksik istihdam kavramı yerine, zamana bağlı eksik istihdam ve yetersiz istihdam kavramlarına geçiş yapılmasıdır. Uluslararası Çalışma Örgütü tarafından düzenlenen 16. Çalışma İstatistikçileri Konferansında, mevcut eksik istihdam tanımı yeniden ele alınarak, yaşanan ölçüm zorlukları nedeniyle, eksik istihdam sorununu daha net ortaya koyabilecek “zamana bağlı eksik istihdam” ve “yetersiz istihdam” kavramlarına geçilmesine karar verildi. Eksik istihdam tanımının değişmesiyle birlikte, ilgili sorular ve şıklarında da gerekli düzenlemeler yapıldı. Ayrıca, 2009 yılından itibaren örnek adreslerin aşamalı olarak, Ulusal Adres Veri Tabanından seçilmesine başlandı.
2014 YILINDA YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER  2014 Şubat dönemiyle birlikte Avrupa Birliği’ne tam uyumun sağlanmasına yönelik yeni düzenlemeler gerektiğinden, her ayın ilk haftasını temel alan sabit referans haftası yerine, Eurostat tarafından öngörülen, yılın tüm haftalarının referans dönemi olarak dikkate alındığı sürekli bir yapıya geçildi.  İşsizlik ve iş aramayla ilgili ulusal ve uluslararası işgücü göstergelerindeki uygulama farklılığını ortadan kaldırmak amacıyla; iş arama süresi “son 3 ay” yerine, Eurostat’ ın iş arama kriteri olan “son 4 hafta” ile değiştirilerek uygulama farklılığının giderilmesi sağlandı. İşgücü araştırmasında, anket tasarımı, alan uygulaması, iş arama süresi kriteri, projeksiyon ve idari bölünüş farklılıklarını yansıtan yeni düzenlemeler, elde edilen göstergelerin önceki seri ile farklılaşmasına yol açmış ve karşılaştırılabilirliğini ortadan kaldırdı. Bu farklılaşmanın ne ölçüde ve ne şekilde olacağını öngörmek ve işgücü serilerinde kullanıcılara karşılaştırılabilir veri sunmak amacıyla 2013 yılı boyunca mevcut işgücü anketi ile eş zamanlı 52 haftanın referans dönemi olarak alındığı pilot çalışma yapıldı. Buna göre eş zamanlı pilot uygulamadan elde edilen sonuçlar kullanılarak, temel işgücü göstergelerine ilişkin zaman serilerinin 2005 yılı Ocak ayına kadar revize edilmesi sağlandı.
Avrupa