Bölgesel işbirliği modeli ASEAN’ın küresel girişimleri

Adnan Yıldırım

-ASEAN; 10 üye, 670 milyon nüfus, 9 trilyon dolar (PPP); 3,4 milyar dolar (nominal) milli gelir, 4,5 milyon km² büyüklüğünde üye ülkeler coğrafyası, taraf olduğu bölgesel ve küresel anlaşmaları ile bölgenin ve dünyanın önemli işbirliği örgütü haline geldi. ASEAN, hukukun üstünlüğüne bağlı kalınarak bölge barışı ve istikrarına katkıda bulunmayı hedefliyor.

–Güneydoğu Asya’nın sakin ülkeleri 2050 yılında ABD, Çin ve Avrupa Birliği’nin ardından dünyanın dördüncü ekonomik gücü olmaya doğru sessizce ilerliyorlar. ASEAN modelinin, küresel hedefleri olan bölgesel oluşum çabasındaki ülkeler için iyi bir örnek ve Türkiye’nin de bu modelden öğreneceği çok şey var.

Güneydoğu Asya’nın “sakin güç” ülkelerinin oluşturduğu ASEAN, 1990’lı yıllarda gösterdikleri hızlı ekonomik gelişim dönemi sonrasında, 2000’li yılların başından itibaren bölgesel misyonuna ek olarak küresel misyon üstlendi. Gelinen aşamada ASEAN; Avrupa Birliği, ABD, Çin, Rusya, Hindistan, Hong Kong ile kurulan ve geliştirilen ilişkiler yanında; Birleşmiş Milletler gibi küresel kuruluşlar ile SCO-Şangay İşbirliği Örgütü ve RCEP-Bölgesel Kapsamlı Ekonomik Ortaklık gibi bölgenin stratejik politik/ticari oluşumlarında da yer alıyor. Üye ülkelerin kendi anlaşmalarına ek olarak ayrıca ASEAN da üyelerinin menfaatine anlaşmalara ve görüşmelere taraf oluyor.

1961 yılında Tayland, Filipinler ve Malaya Federasyonu tarafından ASA (Güneydoğu Asya Örgütü) olarak kurulup 1967 yılında Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur ve Tayland’ın ortak deklarasyonuyla Güneydoğu Asya Ülkeleri Örgütü ASEAN’a dönüşen örgütün, 1984 ile 1997 arasında sırasıyla Brunei, Vietnam, Laos, Myanmar ve Kamboçya’nın katılımıyla 10 üyesi bulunuyor. Gözlemci ülke statüsündeki Papua Yeni Gine (1976) ile Doğu Timor (2002) örgüte katılım çabası içinde olup Bangladeş, Fiji ve Sri Lanka ise ASEAN’da yer alma girişimlerini sürdürüyorlar. Özetle ASEAN;

• 10 üye,
• 670 milyon nüfus,
• 9 trilyon dolar (PPP); 3,4 milyar dolar (nominal) milli gelir,
• 4,5 milyon km² büyüklüğünde üye ülkeler coğrafyası,
• taraf olduğu bölgesel ve küresel anlaşmaları,

ile bölgenin ve dünyanın önemli işbirliği örgütü haline gelmiştir.

ASEAN, BÖLGE BARIŞI VE İSTİKRARINA KATKIDA BULUNMAYI HEDEFLİYOR

Asıl kuruluş amacı, üye ülkelerin sosyal ve kültürel gelişimi ile ekonomik büyümenin sağlanması olarak belirlenen ASEAN, hukukun üstünlüğüne bağlı kalınarak bölge barışı ve istikrarına katkıda bulunmayı hedefliyor. Örgütün pirinç saplarından oluşan bayrağı ve amblemi de üye ülkelerin birlikteliği ve dayanışmasını ifade etmektedir. Amaçların belirlenmesinde; kendi içinde ve uluslararası ilişkilerde “ASEAN way” “Asya tarzı” olarak bilinen, geleneksel metodoloji ve yaklaşımdan oluşan, bölgenin kültürel normları hakim oluyor.

Kararların alınması sürecinde; uzlaşma, uyum ve istişare temelinde çatışmaya yol açmadan sorunları çözmeye çalışıyorlar. Sakin diplomasi, ASEAN ülkelerine ve liderlerine sorunları kamuoyu önünde tartışmadan kendi aralarında görüşme ve çözüme kavuşturma imkanı veriyor. Üyeler kendi aralarındaki sorunlarını, birbirlerini zorda bırakmadan çözüm için çaba harcamakta; çıkan sorunları büyütmemeye özen gösteriyorlar.

Her ne kadar bölge içinde bile her konuda işletilmesi kolay olmasa da (örneğin çevre ile ilgili diğer ülkeleri etkileyen güncel sorunlarda) bu yaklaşımın küresel boyutta yaşanan sorunların çözümünde diğer ülkelerce de benimsenmesi halinde pek çok çatışmanın baştan engellenebileceğini söyleyebiliriz.

ASEAN-AVRUPA BİRLİĞİ İLİŞKİLERİ

Bölgesel hedeflerle yola çıkan ASEAN, kuruluşundan kısa süre içinde Birleşmiş Milletler üyesi olmuş; 1977 yılında ise sadece BM üyesi ülkeler için tanınan “diyalog üyeliğe” kabul edilerek prestij kazandı. En büyük yatırım ve ticari partneri ABD olmakla birlikte ASEAN, gelecek vizyonunda “Avrupa Birliği benzeri bir oluşuma dönüşme” hedefini benimsedi.

Bu amaçla, 2003 yılından başlayarak ekonomi, güvenlik ve sosyokültürel konular başlıkları altında Birliğe dönüşüm çalışmalarını yürütüyor. 2013-16 yılları arasında AB’nin desteği ile ticaretin kolaylaştırılması başlığı altında teknik çalışmalar yürütüldü, 2017-22 dönemini içeren çalışma programı ise halen devam ediyor. AB ile bu yeni dönemde;

• Ticaretin kolaylaştırılması ve şeffaflık
• Standartlar ve uygunluk denetimleri
• Gümrükler ve lojistik
• Üye ülkelerin ekonomik entegrasyonunun izlenmesi

başlıkları altında ileri aşama çalışmaları yürütülüyor

Avrupa Birliği, ASEAN bölgesinde 7,6 milyar dolarlık tutarla ABD’den sonra en büyük doğrudan yatırımcı durumundadır. AB ile ikili ticaretin toplamı, 2020 yılında 258 milyar dolara ulaşmıştır.

ASEAN-ABD İLİŞKİLERİ

ASEAN ülkelerinin en büyük doğrudan yabancı yatırımcı ülkesi ve en büyük ticari partneri ABD’dir. ABD’nin bölgedeki doğrudan yatırımları 2019 sonunda 328,5 milyar dolara ulaştı; 2020 yılındaki ikili ticaret hacmi ise 354 milyar dolar olarak gerçekleşti. 2006’da imzalanan TIFA-Ticaretin ve Yatırımların Kolaylaştırılması Anlaşması çerçevesinde ikili ekonomik ilişkiler sürdürülürken, önümüzdeki dönemde yatırım ve ticaret hacimlerinde artış bekleniyor.

Çin ile ticaret savaşlarında ABD, ASEAN ve bölgenin diğer ülkeleri ile ekonomik ilişkilerini geliştirmeye önem ve öncelik veriyor. Ağustos 2021’de bölge ülkelerini ziyaret eden ABD Başkan Yardımcısı Kamala Harris, Çin’e karşı ASEAN ülkeleri ile işbirliğini artıracaklarını söyledi; görüşmeler sonucunda TIFA kapsamında 2021-22 döneminde yapılacak çalışmalar üzerinde iki taraflı mutabakat oluştuğu mesajları verildi.

DİĞER ÜLKELERLE İLİŞKİLER VE 2050 HEDEFİ

ASEAN ülkeleri, önemli ticari partneri ülkelerden Hong Kong, Rusya, ASEAN Plus Three (Çin, Japonya, Güney Kore) ve ASEAN Plus Six (Hindistan, Avustralya ve Yeni Zelanda) ile ilişkilerine de hız verdiler. Özetle, Güneydoğu Asya’nın sakin ülkeleri 2050 yılında ABD, Çin ve Avrupa Birliği’nin ardından dünyanın dördüncü ekonomik gücü olmaya doğru sessizce ilerliyorlar.

ASEAN modelinin, küresel hedefleri olan bölgesel oluşum çabasındaki ülkeler için iyi bir örnek olarak gördüğümüzü; Türkiye’nin de bu modelden öğreneceği çok şey olduğuna inanıyoruz.

Adnan Yıldırım

Ekonomi Bakan Yardımcısı (2014-2015)
Türk Eximbank Genel Müdürü (2016-2019)

yildirim@turcomoney.com