Covid-19 salgını ve ülkelerin ekonomik önlem paketleri

Prof. Dr. Erginbay Uğurlu

*ABD’nin 2.3 trilyon dolara ulaşacağı tahmin edilen koronavirüse karşı önlem paketleri GSYİH’in yaklaşık yüzde 11’ine denk geliyor. Birleşik Krallık’ta ise toplamda açıklanan önlemler 48,7 milyar sterlin yapıyor. Birleşik Krallık önlemleri incelendiğinde büyük payın parasal ve makro-finansal önlemler tarafında olduğu görülüyor.

*Almanya’da federal hükümet tarafından verilecek desteklerle paketin toplamı GSYİH’in yüzde 28’ine ulaşıyor ve eyalet hükümetleri de destek paketleri açıkladı. Kanada 193 milyar Kanada Doları değerinde vergi ve harcama önlemleri aldı ve bu tutar Kanada GSYİH’nin yüzde 8.4’ü ediyor. Rusya’nın GSYİH’nin yaklaşık yüzde 3’ü kadarlık bir paketi olduğu belirtiliyor.

*Fransa GSYİH’nin yüzde 5’i değerinde 110 milyar Avroluk mali bir paket açıkladı. İtalya toplamda 750 milyar Avro yani GSYİH’nin yüzde 50’sini önlemlere ayırmayı planlıyor. Yunanistan’ın mali paketi AB kaynakları ve ulusal kaynaklar tarafından finanse ediliyor. Açıklanan 15 milyarlık paket yaklaşık olarak GSYİH’nin yüzde 8,9’una denk geliyor.

2019 sonu Aralık ayı haberlerinde Çin’de başlayan virüs salgınından haberdar olduk. Salgının sorumlusu olan virüs koronavirüstü (COVID-19). Aklımıza yıllar önce de 2002 yılında yine Çin’de ortaya çıkan SARS virüsü geldi. Ancak,  COVID-19 salgını şimdiye kadar yaşanan hiçbir salgına benzemiyor; küresel çapta hem ekonomileri hem de sosyal hayatı etkiliyor. 17 Nisan itibarı ile 210 ülkeye yayılmış olan salgın sokağa çıkma yasakları/kısıtlamaları nedeniyle ekonomiye büyük bir darbe vurdu. Bu yazının amacı ekonominin aldığı darbenin azaltılması yönündeki önlemleri incelemektir.  Bu amaçla farklı ekonomik gelişmişlik düzeylerine sahip ülkeleri ele aldım. Öncelikle salgının ortaya çıktığı Çin’i inceledim. Ardından dünyanın en büyük ekonomilerinden olan ABD, Birleşik Krallık, Kanada ve Rusya’yı… Avrupa Birliği ülkeleri içinden de dünyanın ve birliğin büyük ekonomilerinden Almanya ve Fransa’yı ve sağlık açısından salgından en çok etkilenen İtalya ve İspanya ile sınır komşumuz olması nedeniyle Yunanistan’ı; son olarak da gelişmekte olan ekonomiler bağlamında değerlendirmek amacıyla Hindistan, Brezilya ve Endonezya’yı ele aldım. Bu ülkelerin COVID-19 önlem paketlerinin ve bu paketlerin büyüklüğünü inceledim. Günümüzde veriye ulaşmak oldukça kolaylaştı ancak farklı veri kaynaklarında farklı tahminlere rastlayabiliyoruz. Bu nedenle tüm ülkeler için IMF’nin COVID-19’a Karşı Politika Tepkileri (Policy Responses to COVID-19)[1] raporunu kullandım. Her ülke önlemlerini kendi para birimi ile açıklıyor ve her ülkenin farklı büyüklükte ekonomisi var. Yapılacak ilk şey bunları aynı ara birimine çevirmek olabilirdi ancak IMF’nin belirttiğim raporunda her tutarın o ülkenin GSYİH’nin ne kadarına eşdeğer olduğunu sunmuş.

ALINAN ÖNLEMLER ÜÇ FARKLI BAŞLIK ALTINDA TOPLANIYOR

Bu açıdan rapor ülkeleri de karşılaştırmak için kullanışlı bir veri seti sağlıyor. İkinci özellik raporda alınan önlemler üç farklı başlık altında toplanıyor. Birincisi mali önlemler, ikincisi parasal ve makro-finansal önlemler ve üçüncüsü ise reel döviz kuru önlemleri. Genel olarak döviz kuru önlemi alan ülke sayısı oldukça az olması nedeniyle bahsettiğim ilk iki önlemi ele aldım. Farklı kaynaklar bu önlemleri farklı sınıflandırmalara ayırıyor.  Aşağıda raporda yer alan 16 Nisan verileri ile ülkelerin toplam vaka sayıları görülüyor.

ÇİN SALGININ BAŞLADIĞI VE İLK ÖNLEM ALAN ÜLKEYDİ

Çin salgının başladığı ve ilk önlem alan ülkeydi. Açıklanan önlemler GSYİH’nin yüzde 1,2’sini kapsayan; salgınını önlemek ve korunmak amacıyla harcamalarda artış, tıbbi malzeme üretimi, işsizlik sigortası ödemelerinin hızlandırılması ve vergi indirimleriydi.  GSYİH’nin yüzde 1.3’üne denk geleceği düşünülen devlet tahvilleri yoluyla mali genişleme önlemi de hesaba katılırsa, Çin’in mali paketinin 2,6 trilyon RMB olacağı tahmin ediliyor ve bu da GSYİH’nin yüzde 2,5’i. Parasal ve makro-finansal anlamda önlem olarak Çin Merkez Bankası (People’s Bank of China – PBC) açık piyasa işlemleri yoluyla 3.27 trilyon RMB likidite enjekte etti.  Yeniden iskonto ve yeniden borçlanma olanaklarını artırarak tıbbi malzeme üreticilerine ve KOBİ’lere 1.8 RMB’lik destek sağladı. Ek olarak 7 günlük ve 14 günlük repo oranlarının düşürülmesi, rezerv fazlalarına uygulanan faizin düşürülmesi gibi birçok önlem alındı.

ABD’NİN MALİ ÖNLEMLERİ 2.3 TRİLYONA ULAŞACAK

Amerika Birleşik Devletleri uygulamaya koyduğu mali önlemler çerçevesinde 2,3 trilyon Dolara ulaşacağı tahmin edilen koronavirüse karşı yardım yasası (Coronavirus Aid, Relief and Economy Security Act , CARES Act) ^[2] açıklandı. Bu tutar GSYİH’in yaklaşık yüzde 11’ine denk geliyor. Bu eylem planının maddeleri incelenirse başlıca destekler: bireylere bir defalık vergi iadesi sağlamak için 250 milyar dolar;  işsizlik yardımlarını artırmak için 250 milyar dolar, gıda güvenliği sağlamak için 24 milyar dolar; kurumsal iflasların önlenmesi için 510 milyar dolar. Ardından 8.3 milyar dolarlık Koronavirüs Hazırlık ve Müdahale Ek Tahsisler Yasası (Coronavirus Preparedness and Response Supplemental Appropriations Act)^[3] ve 192 milyar dolarlık Aileler Koronavirüs İlk Müdahale Yasası  (Families First Coronavirus Response Act)^[4] açıklandı. Bu iki yasanın toplamı da ABD GSYİH’inin yaklaşık yüzde 1’ine denk geliyor ve virüs testi, aşılar, Hastalık Kontrol ve Önleme merkezlerine gereken destek ve hastalık nedeniyle oluşacak işsizlik sürecindeki destekler ve benzeri eylemleri kapsıyor.  Parasal ve makro-finansal önlem olarak da Federal fonlar oranı Mart ayında 150 baz puan düşürülerek 0-0,25 baz puan seviyesine çekildi.

BİRLEŞİK KRALLIK’TA AÇIKLANAN ÖNLEM 48,7 MİLYAR STERLİN

Birleşik Krallık  Ulusal Sağlık Hizmetleri (NHS) ve diğer kamu yardımlarına ek fonları içeren 14.7 milyar sterlin, işletmelere destek için 27 milyar sterlin önlem açıkladı. İşletmelere verilen destekler vergi kolaylıklarını küçük işletmelere ve en çok etkilenen firmalara ve hastalık nedeniyle işten ayrılanlara hibeleri içeriyor. Son olarak 7 milyar sterline yakın muhtaç insanlara yardım öngörüyor.  Hükümet KOBİ’lere çeşitli destekleri içeren  British Business Bank desteği ile bir kredi planı ( The Coronavirus Business Interruption Loan Scheme) oluşturdu. Toplamda açıklanan önlem 48,7 milyar sterlin yapıyor. IMF raporunda bunun GSYİH’nin ne kadarı olduğu belirtilmemekler birlikte 2019 yılı GSYH’si dikkate alındığında yaklaşık yüzde 2.2’ye denk geliyor. İngiltere parasal ve makro-finansal önlemlere de önem verdi. İlk olarak faiz oranlarını 65 baz puan düşürerek yüzde 0.1’e indirdi. Devlet bonolarında 200 milyar sterlinlik bir genişlemeye gidildi. Reel ekonomiye ve özellikle KOBİ’lere borçlanma için ek teşvikler sunuldu. GSYİH’nin yüzde 15’ine denk gelen Majesteleri Hazinesi (Her Majesty’s Treasury) ortaklığında 330 milyar sterlinlik işletmeler için garanti açıklandı ve likidite sağlanması amacıyla Kanada, Japonya, Euro Bölgesi, ABD ve İsviçre, ABD doları cinsinden swap düzenlemeleri yapıldı. Birleşik Krallık önlemleri incelendiğinde büyük payın parasal ve makro-finansal önlemler tarafında olduğu görülüyor.

KANADA 193 MİLYAR KANADA DOLARI DEĞERİNDE VERGİ VE HARCAMA ÖNLEMLERİ ALDI

Kanada 193 milyar Kanada Doları değerinde vergi ve harcama önlemleri aldı ve bu tutar Kanada GSYİH’nin yüzde 8.4’ü ediyor. Bu önlemler test sayısında artışı, tıbbi malzeme ve aşı geliştirmeyi kapsayan sağlık sistemine desteği ve hane halkı ve firmalara doğrudan desteği ve vergi ertelemeleri yoluyla da likidite desteğini kapsayan yardımları içeriyor. Bu paketin en büyük kısmını 105 milyar Kanada Doları ile hane halkı ve firmalara yapılan destek oluşturuyor. Parasal ve makro-finansal önlem olarak Kanada Merkez Bankası (Bank of Canada) gecelik faz oranlarını 150 baz puan düşürerek yüzde 0.25’e çekti. Ayrıca tahvil geri alım programını tüm vadeler için uzatılması, birçok kredi türü için likiditenin artırılması ve likidite teminatı desteği verilmesi gibi kararlar alındı.

RUSYA’NIN GSYİH’NİN YAKLAŞIK YÜZDE 3’Ü KADARLIK BİR PAKETİ VAR

IMF verilerinde Rusya mali önlemler paketinin tutarı hakkında bir bilgi bulunmazken yaklaşık GSYİH’nin yüzde 3’ü kadarlık bir paket olduğu belirtiliyor. Alınan önlemler çok farklı alanlara yayılmakla birlikte başlıcaları sağlık harcamaları için yapılan artış, karantinadaki hastalara yardım, serbest meslek sahipleri de dahil olmak üzere işsiz kalanlar için üç ay sürecek asgari ücret kadar devlet desteği ve KOBİ’lere vergi kira gibi destekler. Rusya’nın parasal ve makro finansal politikasında bir adım atılmadı ancak petrol fiyatlarındaki düşüş Rusya ekonomisi için doğrudan etkiye sahipti. Petrol fiyatının referans fiyatın altına düşmesi nedeniyle mali kurallar gereği 10 Mart’ta, Rusya Merkez Bankası (CBR), Ulusal Varlık Fonu’nda (National Welfare Fund ) bulunan dövizi satarak rezervlerini azalttı.

ALMANYA’DA PAKETİN TOPLAMI GSYİH’İN YÜZDE 28’İNE ULAŞIYOR

Almanya’nın ilk mali önlemi birikmiş rezervlerin azaltılması oldu. Federal hükümet GSYİH’in yüzde 4,9’una eşdeğer 156 milyar Avro ek bütçeyi kabul etti. Bu ek bütçe; sağlık gereçleri, sağlık Ar-Ge harcamaları, kısa süreli çalışma ödeneği (short-term work subsidy), küçük işletmelere ve serbest meslek sahiplerine hibe gibi destekleri kapsıyor. Ek olarak yeni oluşturulan İktisadi İstikrar Fonu (WSF) ve Alman Kalkınma Bankası (KfW) kullanılarak kredi garantilerinin hacmi ve erişimini artırarak GSYİH’in yüzde 23’ü tutarında, 757 milyar Avroluk bir destek daha açıklandı. Federal hükümet tarafından verilecek desteklerle toplam, yaklaşık GSYİH’in yüzde 28’ine ulaşıyor ve eyalet hükümetleri de destek paketleri açıkladı. Parasal ve makro-finansal olarak AB üyesi ülkeler Avrupa Merkez Bankası’nın açıkladığı plana dahilinde önlemler alıyor. AMB 2020 yılı sonuna kadar 120 milyar Avroluk eko varlık alımı ve 750 milyar Avroluk ek varlık satın alımı öngörüyor ve Haziran 2020 -Temmuz 2021 arası uzun dönemli yeniden finanslama operasyonları öngörüyor.

FRANSA 110 MİLYAR AVROLUK MALİ BİR PAKET AÇIKLADI

Fransa GSYİH’nin yüzde 5’i değerinde 110 milyar Avroluk mali bir paket açıkladı. Paket kapsamında alınan ilk önlem bütçe kanununda 45 milyar Avroluk değişik oldu. 16 Nisan’da yürürlüğe giren bütçe kanununa göre var olan kredi paketine ek olarak kredi reasürans programlarına da katkıda bulunan 315 milyar Avroluk (GSYİH’in yüzde 14’üne yakın) destek uygulamaya konuldu. Parasal ve makro-finansal politika Avrupa Merkez Bankası (ECB) politikaları çerçevesinde gerçekleştiriliyor. İspanya COVID-19 salgınından en ağır etkilenen ülkelerden biri. Kilit önlemler çerçevesinde GSYİH’in yüzde 1’i olan 13.9 milyar Avroluk paket olarak açıklandı.  Ancak sürece bağlı olarak bu miktarın artabileceği de biliniyor. Bu önlemler bütçe desteğinden, sağlık bakanlığına ve bölgesel sağlık hizmetlerine, aşı ve ilaç yardımlarını içeren desteklere uzanıyor. Ayrıca Geçici İstihdam Düzeltme Programları (ERTE) altında işsizlik ödeneğini de içeriyor. Diğer AB üyesi ülkeler gibi İspanya’nın da parasal ve makro-finansal politikaları ECB tarafından uygulanan önlemler kapsamında.

İTALYA 750 MİLYAR AVRO YANİ GSYİH’NİN YÜZDE 50’SİNİ ÖNLEMLERE AYIRACAK

İtalya’da en çok etkilenen ülkeler arasında yer alıyor.  İtalya 17 Mart’ta GSYİH’nin yüzde 1,4’ü kadar olan 25 milyarlık bir acil paket (“Cura Italia”) açıkladı. Bu paket; İtalya sağlık sistemini ve halk sağlığını güçlendirmeyi , salgın nedeniyle işsiz kalanları ve serbest meslek sahiplerini desteklemeyi, vergi ertelemeleri ve kredi arzını desteklemeyi kapsıyor . Ayrıca 6 Nisan’da çıkarılan likidite kararnamesi eyaletlere GSYİH’nin yüzde 25’ine denk olan 400 milyar Avroya ulaşabilecek likidite desteği olanağı sağlıyor. Açıklanan diğer desteklerle birlikte İtalya toplamda 750 milyar Avro yani GSYİH’nin yüzde 50’sini önlemlere ayırmayı planlıyor. Yunanistan’ın mali paketi AB kaynakları ve ulusal kaynaklar tarafından finanse ediliyor. Açıklanan 15 milyarlık paket yaklaşık olarak GSYİH’nin yüzde 8,9’una denk geliyor. Bu paketteki önemli bileşenler; yeni hemşire ve doktor alımını ve tıbbi malzeme alımını içeren sağlık harcamalarında artış, işten atılanlara nakit desteği, emeklilik ve sağlık yardımlarına artış, likidite desteği, vergi ödemelerinde ertelemeler ve kredi garantileri gibi kalemlerden oluşuyor.

BREZİLYA GSYİH’NİN YÜZDE 6,5’İ, HİNDİSTAN İSE YÜZDE 1’İ SEVİYESİNDE PAKET AÇIKLADI

IMF, Brezilya için GSYİH’nin yüzde 6,5’ine ulaşabilecek mali önlemler paketi açıkladığını belirtiyor.  Parasal ve Makro Finansal önlem olarak da politika faizini 50 baz puan indirdiğini ve ek olarak rezerv gereksinimini de 25 baz puandan 17 az puana indirdiği vurgulanıyor.

Endonezya’nın açıkladığı ilk mali paket GSYİH’nin yüzde  0,2’si düzeyinde 33,3 trilyon IDR’lik düşük düzeyli bir paketti. Ardından 405 trilyon IRD  (GSYİH’in yüzde 2,6’sı ) tutarında ana paket açıklandı.

Bu paketin içeriğinde en büyük payı 255 trilyon  IRD’lik ek harcama ve vergi indirimleri alıyor. Diğer destekler sağlık sektörüne destek,  gıda yardımları, elektrik sübvansiyonları ve kurumlar vergisinde indirim gibi eylemleri kapsıyor. Parasal ve makro-finansal uygulama olarak Endonezya Bankası politika faizini birikimli olarak 50 baz puan indirerek 4,5’e çekti ve zorunlu karşılık oranları, repo ters repo işlemleri ve swap ihalelerini kapsayan önlemler açıkladı.

Hindistan ise 26 Mart’ta GSYİH’nin yüzde 0.8’i değerinde bir teşvik paketi açıkladı. Teşvikin kapsamında ana unsurlar ayni yardımlardan oluşuyor. Evsel gaz kullanımı, düşük gelirli hanelere nakit transferler, sağlık çalışanlarının sigorta kapsamına alınması ve iş kayıplarına karşı önlemler bu yarımlardan başlıcaları.

Bu teşvik paketi dışında 150 milyar rupi yani GSYİH’nin yüzde  0.1’i düzeyinde bir tutar da sağlık sektörünü COVID-19’a karşı desteklemek amacıyla açıklanmıştı. Son olarak birçok eyalet de birçok sağlık sektörüne ve düşük gelirli ailelere GSYİH’in yüzde 0.2’ne ulaşacağını düşünülen yardımlar açıkladı.

ÖNLEMLER HEM HANE HALKINI HEM DE İŞLETMELERİ RAHATLATMAYI AMAÇLIYOR

Ortak önlemler arasında sağlık sektörüne verilen destekler, kısa çalışma ödeneği ya da işsiz kalanlara doğrudan hibeler verildiği görülüyor. Ayrıca birçok ülke KOBİ’ler için vergi kolaylıkları ve kredi kolaylıkları açıklıyor.

Önlemler hem hane halkını hem de işletmeleri rahatlatmayı amaçlıyor. Ülkenin ekonomisinin gücüne bağlı olarak, destekler, doğrudan ya da dolaylı şekilde gerçekleştiriliyor. Görülen ne kadar önlem alınırsa alınsın tıbbi açıdan sorun çözümlenmedikçe önlemler etkiyi azaltmaya yönelik olacak. Tıbbi anlamda çözüm olduktan sonra da korona sonrası önlemlere ihtiyacımız olacak.

Bu yazının yazıldığı süreçte salgın hem toplum sağlığına ve sosyal yaşama hem de ekonomiye zarar vermeye devam ediyor. Ülkeler ekonomik güçlerine göre hem salgını yönetebilmek hem de salgının ekonomik etkilerini en aza indirmek için çeşitli önlemler aldı ve bu önlemleri genişletiyor. Uygulanan önlem paketlerinin etkisini değerlendirmek için ise çok erken. Ancak dileğimiz bu önlem paketlerinin başarılı olması.

[1] https://www.imf.org/en/Topics/imf-and-covid19/Policy-Responses-to-COVID-19

[2] https://www.congress.gov/bill/116th-congress/senate-bill/3548/text

[3] https://www.congress.gov/116/bills/hr6074/BILLS-116hr6074enr.pdf

[4] https://www.congress.gov/bill/116th-congress/house-bill/6201

Prof. Dr. Erginbay Uğurlu

İstanbul Aydın Üniversitesi Öğretim Üyesi

ugurlu@turcomoney.com