Covid- 19 süreci hangi sektörü nasıl etkiledi?

İşletmeler, Covid-19 salgını nedeniyle çok büyük zarara uğradı. İşletmelerin, finansal tablolarındaki değişimin tespit edilmesi için, Muhasebe Öğretim Üyeleri Bilim ve Dayanışma Vakfı (MÖDAV) ile Başkent Üniversitesi Ticari Bilimler Fakültesi Muhasebe ve Finans Yönetimi Bölümü iş birliğinde 21-23 Mayıs 2021 tarihleri arasında bir çalıştay düzenlendi.   

Çalıştayda, 58 üniversiteden,182 öğretim üyesi görev aldı. Üniversite öğretim üyelerinin yanı sıra, muhasebe meslek mensupları ve bağımsız denetçiler de bu çalıştayda yer aldı.  Oluşturulan 48 adet komisyon yaptıkları analiz sonuçlarını çalıştayda sundu.

Çalıştay kapsamında Borsa İstanbul’da (BİST) işlem gören ve finansal tabloları Kamuyu Aydınlatma Platformunda (KAP) yayınlanan, 21 farklı sektörde faaliyet gösteren 396 işletme ile Türkiye’nin değişik bölgelerinde yine farklı sektörlerde faaliyet gösteren 233 büyük ve  orta boy işletmelerin (BOBİ)  ve bağımsız denetim kapsamında olmayan  küçük işletmelerin  2019-2020 yılları finansal tabloları analiz edildi.

İnceleme kapsamına alınan işletmelerin, aktif büyüklükleri, dönen/ duran varlık, kısa/uzun vadeli yükümlülük ve öz kaynaklarındaki değişimler incelendi. Finansal durum tablosu verilerinin yanı sıra, işletmelerin hasılat tutarları, karlılık verileri kâr zarar tablosu verileri ve BİST’te işlem gören işletmelerinin nakit akış tabloları değerlendirildi. Oran analizi tekniği kullanılarak işletmelerin likidite, finansal yapı ve karlılık oranları analiz edildi. Ayrıca inceleme kapsamındaki işletmelerin denetim bilgileri incelenerek 2019 ve 2020 yıllarında alınan denetim görüşleri, dayanakları, kilit denetim konuları değerlendirildi. Son olarak işletmelerin 2019 ve 2020 yılında ödeyecekleri kurumlar vergisi/gelir vergisi tutarları belirlenmiş ve Covid-19 sürecinde işletmelerin aldıkları önlemler ve kullandıkları devlet teşvikleri incelendi.

Yapılan incelemelerde genel olarak şu bulgular elde edildi.

1. Borsada işlem gören işetmelerin birçoğu COVID-19’un firmaları üzerindeki olumsuz etkileri azaltmak üzere riski azaltıcı önlemleri almayı başardı. Bu şirketler kurumsallaşmayı tamamladıklarından ve profesyonel yönetimlerle çalıştıklarından risk komiteleri risklerin etkisini azaltmak için yeni stratejiler geliştirdi. Özellikle dijital dönüşümü gerçekleştirebilen firmalarda salgın etkisini avantaja çeviren firmalar da oldu.
2. Covid-19’dan en çok olumsuz etkilenen borsa şirketleri, restoran, konaklama işletmeleri ve otellerdir. Diğer bir ifade ile turizm sektörü ve ulaştırma sektörü olumsuz etkilendi.  Gerek borsada işlem görenler gerekse küçük ve orta boy niteliğindeki oteller, konaklama şirketleri kapandıkları için hasılatları çok azaldı, hemen hemen sıfır noktasında oldu.  Otellere hizmet sunan yiyecek içecek satan turizm bölgelerindeki yerel küçük işletmelerde bu salgından etkilenmiş ve zarar etti.
3. Hava yollarının ilk kapanmada büyük zararları oldu, ancak daha sonra seferlerin açılmasıyla zararlarındaki artış azaldı.
4. İnşaat sektörünün bir kısmında olumsuz etkilenme olmamış ancak bir kısmında hasılatları azaldı.
5. Sağlık sektöründe önceleri polikliniklerdeki hasta sayısının azalmasından dolayı hasılatlarda azalma oldu. Pandemi tedavisi yapan hastanelerde hasta sayısının artmasıyla hasılat da arttı. Ancak hastaların çoğunun sosyal güvenlik kurumuna bağlı hastalar olduğu için nakit tahsilatlarında gecikmeler olmuş ve ticari alacaklar arttı. Tıbbi malzeme satan firmaların satışlarında 2020 yılında artışlar olduğu görüldü.
6. Hasılat, perakende zincir marketler, gıda, teknoloji, KEA, otomobil gibi sektörlerde pandemi dönemindeki tüketici alışkanlıklarının değişimi ile arttı. Teknoloji sektörü, perakende zincir marketleri, hazır giyim pazarlayan işletmeler, ihracat odaklı çalışan imalat işletmeleri COVID_19 salgınından olumlu etkilendi. Evde çalışma ortamı, okulların online olarak eğitim vermeleri bilgisayarla olan talebi artırdı. Bu da Teknosa gibi şirketlerin hasılatlarını artırdı ve geçmiş dönemlerdeki zararlardan kâra dönmeleri imkanını verdi.
7. Perakende zincir marketleri hasılatlarını artırdı. Mağaza satışından internet ortamında eve teslim suretiyle yapılan online satışlar bu firmaların hasılatlarını artırdı. Hazır giyim pazarlayan firmalarda da müşteri davranışlarına paralel olarak satış ortamları online sisteme dönüşünce satışlarda atışlar oldu.
8. Tekstil sektöründe ihracat odaklı çalışanlarda eski düzeylerini korudukları, bazı firmaların brüt karlarını artırdıkları görüldü. Bazı orta boy ve küçük firmalar da maske üretimine dönerek geçen seneki satışlarını artırdıkları görüldü.
9. İşletmelerin bazıları kapanma dönemlerinde üretimlerini kısa bir dönem durdurdu, minimum stok bulundurma politikası izledi maliyetlerde kısıtlamaya giderek nakit düzeylerini korudu.
10. Bazı imalat firmaları da satış beklentileri olduğu için hammadde tedariklerini aksatmadan yapmışlar ve nakitlerini stoklara yatırdı. Nitekim satışlar artınca tam kapasite ile çalıştı, hatta şimdi hammadde tedarikinde bazı sıkıntılar yaşamaya başladı.
11. Borsa işletmelerinin büyük bir bölümünde işletme faaliyetlerinden yaratılan net nakit tutarlarında azalma oldu. Yatırım faaliyetlerinde nakit çıkışı olmasına rağmen geçmiş dönemlere göre yatırım faaliyetlerindeki harcamalar minimum düzeye indirildi. Birçok firma kısa vadeli borçlanmaya giderek finansman faaliyetlerinden sağlanan nakit ile önceki dönem nakit ve nakit benzerlerinin tutarını artırdı. Önceki dönemlerde uzun vadeli yabancı kaynaktan yararlanan firmaların da cari dönemde borç taksitlerini ödemeye devam ettikleri gözlemlendi.  Öz kaynakları yeterli olmayan ve borca batıklık riskini taşıyan bazı firmalar öz kaynaklarını artırarak finansman faaliyetlerinden nakit akışı sağladı.

12. Genellikle bütün sektörlerde işletmeler 2020 yılında önceki döneme göre nakit ve nakit benzerlerini arttırarak nakit düzeylerini korudu ve nakitte kalmayı tercih etti. Özellikle bazı işletmeler, nakitlerden sağlanan faiz ve kur farkları ile karlarını artırdı ya da faaliyet zararlarının olumsuz etkilerini azalttıkları görüldü. Bazı firmalar nakit ve nakit benzerlerini artırmak için kısa vadeli borçlanmaya gittikleri görüldü.
13. Öz kaynaklardaki büyüme nominal olarak önemli düzeyde olmamasına rağmen, zarardan kara geçmelerden dolayı bazı işletmelerde öz kaynaklarda artışlar sağlandı.
14. İşletmelerin oran analizleri değerlendirildiğinde genellikle firmaların net işletme sermayelerinin yeterli olmadığı birçok firmanın  cari oranın birin altında olduğu, ayni şekilde duran varlıkların  finansmanında devamlı  (sürekli) sermayenin yetersiz kaldığı ve işletmelerin kısa vadeli borçlanmalarla duran varlıklarını finanse ettikleri görüldü. İşletmelerin  finansal yapıları değerlendirildiğinde  varlıkların ortalama olarak %60-%70 oranında yabancı kaynakla  finanse ettikleri bu nedenle finansman giderlerinin etkisi ile dönem karlarının azaldığı görüldü. Bunun yanında bazı şirketlerin öz kaynakla çalışmayı tercih ettikleri bankalardan kredi kullanmadıkları ve bu nedenle faiz yüklerinin olmaması nedeniyle, bir de yatırım amaçlı gayrimenkullerini gerçeğe uygun değerle değerlemek suretiyle üretimlerini azaltmalarına rağmen 2019 dönemine göre karlarını artırdıkları saptandı.
15. Yabancı kaynak kullanan işletmelerin finansman yükü nedeniyle karlılıkları etkilendi.
16. Bankacılık sektöründe kredi kullandırmada önemli artışlar olduğu görüldü. Gerek BDDK gerekse TCMB ve TBB’nin aldığı önlemlerle bankacılık sektörü piyasayı fonladı. Özellikle kamu bankalarının topladıkları mevduata yakın hatta bazı bankaların mevduattan daha fazla kredi verdikleri görüldü. Mevduat Bankaları; finansal durum tablolarında, salgının olumsuz etkilerine karşı; nakit ve nakit benzerleri kaleminde artışa gittikleri, devlet borçlanma senetlerini, ortaklık yatırımlarını ve kredileri arttırdıkları, mevduatların artırılmaya çalışıldığı, para piyasalarına borçların, türev finansal yükümlülüklerin ve alınan kredilerin arttığı, öz kaynaklarını korunmaya çalışıldığı tespit edildi.
17. Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde faaliyet gösteren küçük ve mikro işletmelerin pandemi salgınında en çok etkilenen şirketler olduğunu bazı araştırma raporları gösterdi. Özellikle deprem sıkıntısını da yaşayan Malatya, Erzincan bölgesi işletmelerinde işletmelerin büyük ölçüde nakit sıkıntısı içinde olduğu, hasılatlarında azalma olduğu, işletmelerin hayatlarını kısa vadeli borçlanmayla sürdürdükleri görüldü.
18. Genellikle şirketlerin 2020 yılı için tahakkuk eden Kurumlar vergisinde düşüş meydana  gelmemiştir. Kuşkusuz bazı firmaların faaliyet sonuçları zararla kapanmasından dolayı kurumlar vergisi tahakkuklarında azalma oldu. Ama genelde toplamada kurumlar vergisi tahakkuku arttı.
19. İşletmelerin COVID -19 salgını için aldıkları önlemler ve devletin sağladığı imkanlardan yararlandıkları hususlar aşağıdaki gibi özetlenebilir:

• Kısa çalışma ödeneğinden faydalanma
• İşten çıkarma yasağı
• Borç Öteleme
• Bankalardan alınan krediler
• Üretim faaliyetlerine ara verme veya tamamen durdurma
• E-ticaret faaliyetlerine ağırlık verme
• Stok ve alacak yönetimine odaklanma
• Bakanlıklardan alınan teşvikler kapsamında çeşitli vergi muafiyetlerinden yararlanma
• 28 Mayıs 2020 tarihinde UMSK (IASB) UFRS 16 Kiralamalar’da yayımladığı değişiklik ile kiracıların kira ödemelerinde COVID-19 sebebiyle tanınan imtiyazların, kiralamada yapılan bir değişiklik olup olmadığını değerlendirmemeleri konusunda isteğe bağlı kolaylaştırıcı bir uygulama getirdi. Kiracılar, bu tür kira imtiyazlarını, kiralamada yapılan bir değişiklik olmaması durumunda geçerli olan hükümler uyarınca muhasebeleştirmeyi seçebilirler.
• TFRS 16 Kiralamalar – Covid-19 Kira İmtiyazlarına İlişkin Değişiklikler, 1 Haziran 2020 tarihinde veya bu tarihten sonra başlayan yıllık raporlama dönemlerinde geçerlidir.
• Teknoloji geliştirme bölgelerinde yer alan firmalara 3 ayı kapsamak üzere kira desteği verildiği görülüyor. İşletmelerin 2021 Haziran ayına kadar üç aylık süre boyunca kira ödemelerinden muaf tutuldu.
• Bazı işletmeler, gerekli hallerde piyasa koşullarına bağlı olarak işletme sermayesini güçlendirici, maliyet yapısını sürekli iyileştirici, dövize endeksli nakit giriş ve çıkışlarını dengeleyici, güçlü finansman kabiliyetini destekleyici, şirket prosedürlerine uygun hedging amaçlı faaliyetlerine devam etti.
• Vadeli döviz alım sözleşmesi, Eurobond, döviz mevduat tutma
• Kur riskine karşı olası olumsuz senaryolar göz önünde bulundurularak, geçmiş yıllarda olduğu gibi 2020 yılında da türev araçlar kullanmaya devam etti. Ayrıca 2020 yılında dövizli kredi alınması halinde vadeli mevduat hesaplarında yakın tutarlarda mevduat tutuldu.
• Genellikle işletmelerin aktif büyüklüklerinin arttığı, varlıklar içinde de artışın daha ziyade dönen varlık toplamlarında olduğu görüldü. Kuşkusuz bu artışların bir kısmı enflasyon etkisini taşımakta olup reel artışın çok da fazla olmadığı söylenebilir. Özellikle istihdam sağlayıcı yatırımların bu dönemde pek yapılamadığı işletmelerin sürdürülebilirliklerini sağlamak adına nakitte kalmayı tercih ettikleri görüldü. Dönen varlıklardaki artışlar daha ziyade kısa vadeli banka kredileri ile finanse edilmiş ve  işletmeler dönen varlık kalemleri için de nakit ve nakit benzerlerini 2020 yılında artırma gayreti içinde olmuşlar ve  nakit te kalmayı tercih etti.