Deprem yaraları nasıl sarılır, ekonomi nasıl toparlanır?

Adnan Yıldırım

–6 Şubat 2023’te gerçekleşen Kahramanmaraş merkezli 10 ilimizi etkileyen depremlerde, 40 binin üzerinde insanımız vefat etti. Bina hasarı henüz tam bilinmemekle beraber; 20 bine yakın bina yıkıldı, 100 bine yakın bina oturulamaz halde. Kayıpların büyüklüğü ve toparlanma süresi; ekonomik büyümeyi, milli geliri ve ülkelerin rating notunu da etkiliyor. Depremin zararı ise 70,7 milyar dolar olarak tahmin ediliyor.

Deprem yaralarının sarılması ve ekonomik toparlanmanın sağlanması için 2023 yılı bütçe ödeneklerinin kullanımında deprem bölgesine pozitif ayrımcılık yapılmalı; 2023-24 yıllarında 2 yıl süreyle bölgede yapılacak yatırımlarda kullanılmalı. 10 vilayet için 5 yıllık altyapı ve yatırım destek fonu oluşturulmalı, vergi, sigorta, enerji yatırım teşvik/destek oranları, 5 yıllık süreyle mevcut destek oranlarının 3 katı olarak uygulanmalı.

Türkiye 6 Şubat 2023 günü, önce saat 04.17’de 7,7 şiddetinde merkez üssü Kahramanmaraş’ın Pazarcık ilçesi; ardından saat 13.24’te 7,6 şiddetinde merkez üssü Elbistan ilçesi olduğu açıklanan peşpeşe iki (ve hatta 3) depremle sarsıldı. Toplam nüfusu (göçmenler hariç) 14 milyona yakın 10 ilimizin (Kahramanmaraş, Hatay, Adıyaman, Malatya, Gaziantep, Osmaniye, Kilis, Diyarbakır, Şanlıurfa, Adana) yer aldığı 90 bin kilometrekarelik coğrafyamızda üç haneye ulaşacağı tahmin edilen can kaybı ile ağır maddi kayıplar oluştu. Bu şehirlerimize Elazığ da eklenerek toplam 11 ilde mücbir sebep hali ilan edildi.

KAHRAMAN MARAŞ MERKEZLİ DEPREMLER, SON YÜZYILDA YAŞANAN EN BÜYÜK 3 DEPREMDEN BİRİ

Tabii afetlerde şüphesiz en acı husus, can kayıplarıdır. Dünyada bilinen en büyük can kaybının (4 milyon insan), 1931 yılında Çin’deki sel felaketinde yaşandığı biliniyor. Dünyanın en büyük depremi, 1960 yılında 9,6 şiddetinde olup Şili’de yaşandı. Depremlerde en büyük can kaybı, 1976 yılında Çin’de yaşandı, 7,6 şiddetindeki Tangshan depreminde  yaklaşık 655 bin can kaybı olduğu açıklandı. Bizim coğrafyamızda en yüksek can kaybının ise yaklaşık 300 bin olarak yine Hatay bölgesinde (1.500 yıl önce) 526 yılında gerçekleştiği biliniyor. Kahramanmaraş depremlerinin, son yüzyılda yaşanan en büyük 3 deprem arasında olduğu belirtiliyor. Bu depremlerin büyüklüğü yanında geniş bir coğrafyada gerçekleşmesi ile ağır kış şartları da felaketin kayıplarını artırdı.

DÜNYADA SON 50 YILDA 52 DEPREM MEYDANA GELDİ

Son 50 yılda dünyada maddi zararı 1 milyar doların üzerinde 52 depremin meydana geldiği biliniyor. Zararın büyüklüğü; 2011 yılında Töhoku’da (Japonya) 9,1 şiddetindeki depremde (Tsunami ile birlikte) 360 milyar dolar; 1995 yılında 6,9 şiddetindeki Great Hanshin (Japonya) depreminde 200 milyar dolar; 2008 yılında 8,0 şiddetinde Sichuan (Çin) depreminde 150 milyar dolar olarak hesaplandı. Bizde 6 Şubat 2023’te gerçekleşen depremin zararı 70,7 milyar dolar olarak tahmin ediliyor. Maddi hasar (doğrudan/dolaylı), 20 milyar dolarlık 1999 Marmara depreminin maddi hasarının 3 katından fazla. Bu zararıyla dünya sıralamasında en hasarlı 4’üncü deprem olarak kayıtlara girdi.

KAYIPLARIN BÜYÜKLÜĞÜ VE TOPARLANMA SÜRECİ, ÜLKELERİN RATİNG NOTUNU DA ETKİLİYOR

Deprem kayıplarımız; (can kayıpları, yaralılar ve göç nedeniyle) işgücü kaybı, yıkılan/hasarlı konutlar ve içindeki eşyalar, şehir içi ve şehirlerarası yollar, havaalanları, ulaşım/enerji altyapıları, okullar, hastaneler, haberleşme ve üretim tesislerindeki kayıplar başlıkları altında sıralanabilir. Kayıpların büyüklüğü ve toparlanma süresi; ekonomik büyümeyi, milli geliri ve ülkelerin rating notunu da etkiliyor. Bina hasarı henüz tam bilinmemekle beraber; 20 bine yakın bina yıkıldı, 100 bine yakın bina oturulamaz halde. Bu binalar yıkılacak… DASK kaynaklı açıklamaya göre, 23 milyar liralık nakdi sigorta fonu bulunduğu, reasürans şirketlerinden sağlanabilecek tazminle birlikte toplam 117 milyar liralık (yaklaşık 6 milyar) hasar tazmini ödeme potansiyeli mevcut.

DÜNYA DEPREM ÖNCESİNDE FİNANSAL HAZIRLIK YAPIYOR

Dünya örneklerine bakıldığında; deprem öncesinde; deprem fonları, kredi-garanti enstrümanları, reasürans, afet bonoları, alternatif risk paylaşım enstrümanlarıyla depreme finansal hazırlık yapılıyor. Deprem sonrasında ise; felaketin büyüklüğüne bağlı olarak ek bütçe, yeni iç/dış borçlanma, ek vergiler, iç/dış yardımlar gibi ilave enstrümanlardan bazıları ya da hepsi kullanılabiliyor. Yaşadığımız depremin maddi kayıplarının finansmanı için mevcut kaynaklarımızın yeterli olmadığı belli. Hasar ve zararın büyüklüğünün tespiti sonrasında ek finansman ihtiyacı ve kullanım takvimi de belirlenebilecek, yapılacak hesaplamalara uygun olarak deprem sonrası finansman enstrümanlarının devreye alınması söz konusu olabilecek.

DEPREM YARALARI NASIL SARILIR, EKONOMİ NASIL TOPARLANIR?

Bu genel çerçevede; deprem yaralarının sarılması ile ekonomik toparlanmaya katkı sağlayacağını düşündüğüm bazı önerilerim şunlar;

1. 2023 yılı bütçe ödeneklerinin kullanımında deprem bölgesine pozitif ayrımcılık yapılmalı; diğer illerin acil olmayan projelerine verilmiş yatırım ödenekleri, 2023-24 yıllarında 2 yıl süreyle bölgede yapılacak yatırımlarda kullanılmalı. (İlk etapta Hazineden 100 milyar liralık bir fon ayrıldığı açıklandı).
2. 10 vilayet için 5 yıllık altyapı ve yatırım destek fonu oluşturulmalı.
3. Vergi, sigorta, enerji yatırım teşvik/destek oranları, 5 yıllık süreyle mevcut destek oranlarının 3 katı olarak uygulanmalı.
4. Halen yapılan yardımlar artırılmalı, çeşitlendirilmeli; temel ihtiyaçlar asgari 2 yıl süreyle karşılanmalı.
5. Çalışanların ve üreticilerin vergi ve sigorta yükümlülükleri ilk yıl % 100, izleyen 3 yıl süreyle de %50 indirimli uygulanmalıdır
6. İşlerini kaybetmiş çalışanlar ile işletmesini/ürününü/malını kaybetmiş olanların her türlü vergi, sigorta primi, elektrik, gaz, su vd. borçları; kayıpları ölçüsünde tamamen ya da kısmen terkin edilmeli.
7. TBMM Genel Kurulu’ndaki vergi/sigorta vb. barışı/yapılandırılması kanun teklifinin (yapılandırılma ile ilgili maddeler hariç) matrah artırımı, stok, demirbaş, cari hesap düzeltmesi vd. af mahiyetindeki düzenlemelerde yapılacak ödemelerin oranları düşürülerek taksitlerinin tamamının 2023 içinde ödenmesi sağlanmalı.
8. Depremin finansmanında (7’nci maddedekiler hariç) ek vergiler düşünülmemeli. Yeni yatırımları ve ekonomik büyümeyi olumsuz etkileyecek ek vergiler yerine;

• Hazinenin yurt içi ve yurt dışından ek borçlanması gerekecek.
• Uzun vadeli deprem tahvilleri çıkarılabilir.
• Yurt içi ayni ve nakdi yardımlar sürdürülmeli. Yardım toplama potansiyeli yüksek olan derneklere/kuruluşlara hızlıca “kamu yararına çalışan dernek/kuruluş” statüsü verilerek yardım toplama potansiyeli artırılmalı.
• Yurt dışı yardım kanallarının açık tutulması gerekir.
• Kamu, özel ve yabancı bankalardan oluşan güçlü bir bankacılık sistemimiz ile diğer finans kurum/kuruluşlarımız bulunuyor. Bankalar ve diğer finansal kuruluşların dış kaynak bulma potansiyeli desteklenmeli. Bu amaçla bankaların öneri ve talepleri dikkate alınmalı, ülke CDS’imizin düşürülmesi için yapılması gerekenler ile bilinen doğru uygulamalar değerlendirilmeli.

Adnan YILDIRIM 

Ekonomi Bakan Yardımcısı (2014-2015)

Türk Eximbank Genel Müdürü (2016-2019)