Kamunun tasarrufla imtihanı…

Adnan Yıldırım

– 2024 bütçesi öngörülen haliyle sonuçlanırsa, bir trilyon 250 milyar liralık faiz yüküne ilaveten bir trilyon 450 milyar liralık faiz dışı açıkla sonuçlanacak. Bu durumda kamu borcu 2024 yılında da artmaya devam edecek. Kamunun 2024 yılında toplam 2 trilyon 652 milyarlık bütçe açığının düşürülebilmesi için bütçe gelirlerini öngörülenin ötesinde artırmak ve harcamalarda tasarrufa gitmek gerekir.

– 2024 yılının kalan aylarında 100 milyar liralık bir tasarruf yapılabileceği söyleniyor. Öncelikle, her bir kuruş tasarrufu çok değerli buluyorum, zira kamu harcamalarının bedelini halk ödüyor. Kamu hizmetleri aksatılmadan alınan her tedbirin desteklenmesi gerekir. Ama asıl tasarrufun mevcut kamu bütçesi veri kabul edilerek değil bütçenin kendisinin sorgulanmasıyla yapılabileceğini düşünüyorum.

Son dönemlerde Türkiye’nin gündeminde olan en önemli konulardan biri tasarruf tedbirleri… 17 Mayıs 2024 tarihli Resmi Gazete’de, Cumhurbaşkanlığının 2024/7 sayılı 8 sayfalık yeni tasarruf genelgesi yayınlandı. Cumhurbaşkanlığınca (30 Haziran 2021 tarihli resmi gazetede yayınlanmış olan) tasarruf tedbirleri konulu 7 sayfalık benzeri içerikli bir önceki genelge (2021/14), yeni genelge ile yürürlükten kaldırıldı. Bu iki genelge arasında, yeni ekonomi yönetiminin göreve başlamasının 1,5 sonrasında Hazine ve Maliye Bakanı’nın imzasıyla 17 Temmuz 2023 tarihinde tasarruf tedbirleri ile ilgili bir genelge daha yayınlandı. O genelgede; bir yandan bütçe ödeneği verilen kurum ve kuruluşların kendilerine verilen ödenek sınırları içinde kalınması, diğer yandan da ödenek verilmiş harcamaların gözden geçirilerek tasarruf edilmesi istenmişti. Bakanlık genelgesinde ayrıca 10 gün içinde bütün kurum ve kuruluşlarca alınan tasarruf önlemlerinin Hazine ve Maliye Bakanlığı’na bildirilmesi de istenmişti.

Kamuda 2000 yılı sonrasında; tasarruf tedbirleri ile ilgili olarak 2008, 2007, 2005, 2003, 2002 (2 genelge), 2001, 2000 (2 genelge) yıllarında kamu maliyesinin zorlandığı dönemlerde de benzer içerikli genelgeler çıkarıldı. Son genelgenin öncekilerden farkı; bütçe açığına ek olarak Türkiye ekonomisinde çift haneli yüksek enflasyon seviyesinin kronik hale geldiği, finansmana erişimin sınırlı ve yüksek maliyetli olduğu, ülke döviz rezervinin düştüğü; ayrıca alım gücü düşen toplum kesimlerinin kamuda tasarruf beklentisinin arttığı bir konjonktür yaşanıyor olmasıdır.

BU GİDİŞLE 2024 BÜTÇESİ, BİR TRİLYON 450 MİLYAR LİRALIK FAİZ DIŞI AÇIKLA SONUÇLANACAK

Maliye Bakanlığı’nda göreve başladığım 1981’den beri bütçe açıklarının nasıl kapatılacağı konusu, kamunun ekonomiden sorumlu birimleri arasında çalışılan/tartışılan önemli bir konu oldu. Eminim bugünlerde de benzer durum yaşanıyordur. Kamunun misyonu, farklı birimleri arasında harcama ve tasarruflar konusunda değişik görüşler bulunmakta olup öyle olması da normaldir. Harcamacı, icracı kuruluşlarla gelir toplayan yada kamu finansmanından sorumlu kuruluşlardan bütçe dengesine ve bütçe açığının finanansmanına aynı boyuttan bakmalarının beklenmesi pek gerçekçi olmaz. Ancak konuya makroekonomik dengeler bakımından bakıldığında (anormal olayların yaşandığı dönemler hariç) ideal olan, bütçenin faiz dışı fazla vermesinin sağlanmasıdır. Aksi halde, sadece cari dönemde faiz yükü altında ezilmekle kalınmaz; giderek artan borçluluk nedeniyle izleyen yıllar da ipotek altına alınmış olur. Bu yaklaşımla 2024 bütçesini değerlendirmek gerekirse; 2024 bütçesi öngörülen haliyle sonuçlanırsa, bir trilyon 250 milyar liralık faiz yüküne ilaveten bir trilyon 450 milyar liralık faiz dışı açıkla sonuçlanacaktır. Bu durum mevcut kamu borcunun 2024 yılında artmaya devam edeceği anlamına geliyor.

BÜTÇE GELİRLERİNİ ARTIRMAK, HARCAMALARDA TASARRUFA GİTMEK GEREKİR

Kamunun 2024 yılında toplam 2 trilyon 652 milyarlık bütçe açığının maliye politikası araçlarıyla düşürülmesinin iki enstrümanından biri olan bütçe gelirlerini öngörülenin ötesinde artırmak, diğeri de harcamalarda tasarrufa gitmektir. Maliye politikası araçları ile kapatılamayan bütçe açığı dış finansmanla yani borçlanarak karşılanacaktır. Bu nedenle ekonomi yönetiminin amacı; maliye politikası araçlarını kullanarak bütçe açığını olabildiğince düşük tutmak, açığın gerektirdiği borçlanma ihtiyacını küçültmektir. Tasarruf yapılmaya çalışıldığı her dönemde önce; kamunun ödeme yükümlülüklerinin askıya alınması, KDV iadelerinin geciktirilmesi, teşvik/destek ödemelerinin sorgulanması gibi kamu finansmanının bir süreliğine rahatlatılması söz konusu oluyor. Genelgelerle taşıtlar, kamu alımları, binalar, seyahatler, haberleşme, tanıtım/temsil, kırtasiye, demirbaş, personel lojman ve servislerine dönük tedbirler alınıyor.

BÜTÇE AÇIĞININ FİNANSMANINDA MALİYE POLİTİKASI ARAÇLARI

Yukarıda özetlediğimiz gibi 2024 yılında faiz dışı açığı küçülterek maliye politikası araçları ile kamunun borçlanma ihtiyacını azaltmanın ilk yolu, yıllardır hep olduğu gibi (bütçe gelirlerini, ağırlıklı olarak ta) vergi vd bütçe gelirlerini artırmaktır. Finansmana erişimin işletmeler ve bireyler bakımından kolay olmadığı, ayrıca fiyat istikrarını sağlamak amacıyla parasal sıkılaştırma ile ekonominin soğutulmaya çalışıldığı bu dönemde vergi oranlarının biraz daha artırılması pek mümkün görünmüyor. Üstelik, 2023 seçimleri sonrasında oluşan yeni ekonomi yönetimi, kurumlar vergisinde 5 puan, KDV’de 2’şer puan ve ÖTV’de oran artışları ile işe başladı. Burada şu gerçeği de hatırlatmak gerekir ki Türkiyede bütçe açıkları, vergi gelirlerindeki artış oranlarının enflasyonun altında kalmasından değil bütçe harcamalarındaki artış oranlarının enflasyonun üzerinde gerçekleşmiş olmasından kaynaklanıyor. Vergi gelirleri, düzenli olarak enflasyon oranları üzerinde artıyor. Maliye politikasının diğer tasarruf aracı ise harcama tarafı ile ilgilidir. Tasarruf tedbirleri ile bütçede öngörülen harcamaların artmasının engellenmesi ya da mümkünse de düşürülmesi söz konusu olabilecektir.

ASIL TASARRUF, BÜTÇENİN SORGULANMASIYLA YAPILABİLİR

Eğer son genelge ile alınan tedbirler etkin bir şekilde uygulanabilirse, 2024 yılının kalan aylarında 100 milyar liralık bir tasarruf yapılabileceği söyleniyor. Öncelikle, miktarı ya da bütçe açığına etkisinden bağımsız olarak sağlanacak her bir kuruş tasarrufu çok değerli buluyorum, zira kamu harcamalarının bedelini halk ödüyor. Kamu hizmetleri aksatılmadan alınan her tedbirin de desteklenmesi gerektiğine inanıyorum. Ama asıl tasarrufun mevcut kamu bütçesi veri kabul edilerek değil bütçenin kendisinin sorgulanmasıyla yapılabileceğini düşünüyorum. Son tasarruf genelgesi ile yapılabilecek tasarrufun bütçe büyüklüğü içindeki payı %1’in altında, bütçe açığının da %3,7’sine tekabül ediyor. Yılbaşı döviz kurları ile 2010 yılında 194 milyar dolar, 2015 yılında 202 milyar dolar, 2020 yılında 184 milyar dolarlık devlet bütçesi 2024 yılında 374 milyar dolara yükseldi… Döviz cinsinden ifade edilirse yeni tasarruf tedbirlerinin uygulanmasında başarılı olunursa yaklaşık 3 milyar dolarlık bir tasarruf sağlanacak.

KAMUDA TASARRUF İHTİYACI GİDEREK ARTTI

Son yıllarda, ekonominin yurtdışı kaynağa erişiminin azalması yanında yurtiçi bankacılık kaynaklarının %50’sinden fazlasının kamu (TCM+Hazine) tarafından kullanılıyor olması nedeniyle Hazine borçlanmasının (içeriden ve dışarıdan) dövizle yapılıyor olması da dikkate alınarak 2024 yılında tasarruf edilebilecek olandan çok daha fazlasının, daha radikal tedbirlerle 2025 ve izleyen yıllarda yapılabilmesi gerekir. Ne yazık ki çok sayıda tasarruf genelgesine rağmen kamuda tasarruf ihtiyacı bir türlü bitmedi, tam tersine giderek arttı. Son cümle; özel sektörde aylık asgari ücret 17.002 lira  iken kamuda asgari ücretin (en düşük memur maaşının) 33.000 lira olduğu yerde kamuda tasarruf daha önemli hale geldi.

Adnan YILDIRIM

Ekonomi Bakan Yardımcısı (2014-2015)

Türk Eximbank Genel Müdürü (2016-2019)

yildirim@turcomoney.com