Kutuplaşmanın yeni versiyonu: Bloklaşma

Adnan Yıldırım

-Ticari ve ekonomik blokların sayısı giderek artıyor. Bunların kuruluş amacı, üye ülkelerin kendi içinde ve blok dışı ülkelerle ticaretinin artırılması ile daha karlı hale getirilmesidir. Blok içinde ve dışında ticaretin önündeki engeller kaldırılarak; anlaşmalarla ülkelerin küresel rekabet gücü artırılarak üye ülkelerin ekonomilerini büyütmelerine katkı sağlanması hedefleniyor. Böylece üye ülkeler arasında siyasi işbirliği de gelişiyor. Üye ülkelerde rekabet üstünlüğüne sahip sektörlerler daha hızlı gelişiyor.

-Önümüzdeki 5-10 yıllık dönemde ticari ve ekonomik bloklarda; finansal boyutlu ekonomik blok olma yolunda hızlı genişlemeler olacağını; ticaret koridorları ile ilgili gelişmelerin de bloklaşmayı destekleyeceğini öngörüyorum. Önde gelen blokların içinde kendine yer bulamayan ya da bu bloklarla ilişkilerini geliştiremeyen ülkelerin ticari ve ekonomik boyutta olumsuz etkileneceğini değerlendiriyorum.

İkinci Dünya Savaşı sonrası dünya düzeninde, soğuk savaş yıllarının iki kutuplu Doğu-Batı kutuplaşması döneminin ardından (ekonomik sorunlara çözüm olarak 1985’te başlatılan) “glasnost” sürecindeki SSCB’nin 1991 yılında dağılmasıyla ABD liderliğinde batı ülkelerinden oluşan tek kutuplu döneme geçildi. Bu dönemde batı ülkeleri dışında kalan ülkeler, Çin ya da Rusya öncülüğünde oluşturulan çeşitli bloklarda yer aldılar; topluluk, birlik, organizasyon, işbirliği kuruluşu gibi oluşumlara katıldılar.

Batı ülkelerinin en büyük ticari, ekonomik topluluğu Avrupa Ekonomik Topluluğu 1958’de kuruldu, 1993’te Avrupa Birliği’ne dönüştü. Kuzey Amerika ülkeleri ABD, Kanada ve Meksika arasında 1994’te yürürlüğe giren NAFTA anlaşması ise 2020 yılında ABD lehine revize edilerek USMCA anlaşmasına dönüştürüldü.

TÜRKİYE’NİN YANISIRA BAZI ÜLKELERİN BRICS’E ÜYELİĞİ KONUŞULUYOR

Rusya, Çin, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın kurduğu “Şangay Beşlisi” 2001 yılında (SCO) Şangay İşbirliği Örgütü’ne dönüştü, örgüte sonradan Özbekistan, Hindistan, Pakistan ve İran katıldı. Önemli bir blok oluşumu kabul edilen BRIC 2006’da Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin tarafından kuruldu. 2011 yılında G. Afrika’nın katılımıyla BRICS adını aldı; 2024 başı itibarıyla da Mısır, Etiyopya, İran, Birleşik Arap Emirlikleri ve Suudi Arabistan’ın katılımıyla genişledi. Son 5 ülke ile birlikte gruba katılan Arjantin’in BRICS üyeliği yeni devlet başkanı Javier Milei hükümeti tarafından geri çekildi.

Önümüzdeki dönemde, aralarında Türkiye’nin de bulunduğu bazı ülkelerin BRICS’e üyeliği konuşuluyor. Bunların dışında; Latin Amerika, Afrika, Pasifik’in iki yakası, Körfez coğrafyası ve Asya kıtasında iyi bilinen örnekleri başta olmak üzere dünyanın her coğrafyasında benzer ticari, ekonomik, politik içerikli bloklaşma örnekleri de bulunuyor.

BLOKLARIN AMACI, TÜRLERİ VE ENSTRÜMANLARI

Ticari ve ekonomik blokların kuruluş amacı, üye ülkelerin kendi içinde ve blok dışı ülkelerle ticaretinin artırılması ile daha karlı hale getirilmesidir. Blok içinde ve dışında ticaretin önündeki engeller kaldırılarak; blok ülkeleri lehine anlaşmalarla ülkelerin küresel rekabet gücü artırılarak üye ülkelerin ekonomilerini büyütmelerine katkı sağlanması hedefleniyor. Nihai hedef ticari ve ekonomik boyutta tanımlansa da üye ülkeler arasında siyasi işbirliği de gelişiyor, üye ülkelerde rekabet üstünlüğüne sahip sektörlerin gelişimi daha hızlı oluyor. Oluşumların statüsüne göre ticari ve ekonomik bloklar kendilerini birlik, topluluk, örgüt, işbirliği anlaşması gibi adlarla ifade ediyor, aşağıdaki modeller de kuruluyor, işletiliyor.

TERCİHLİ TİCARET ANLAŞMALARI, BÖLGELERİ (FTA/TTA)

Anlaşmanın taraf ülkeleri arasında bazı mallarda gümrük vergilerinin düşürüldüğü ya da sıfırlandığı anlaşmalar ya da bölgelerdir. Türkiye’nin de bu kategoride; İran, Azerbaycan, Pakistan ve Özbekistan ile tercihli ticaret anlaşmaları yürürlükte. STA tarafı ülkeler, kendi içinde serbest ticaret yaparlar, diğer ülkelerle ticaretinde kararları kendileri verirler.

GÜMRÜK BİRLİĞİ (CU/GB)

Gümrük birliği anlaşmalarıyla, gümrük vergileri yanında gümrük idarelerinin ithalata dönük kolaylaştırıcı uygulamalarıyla birlik ülkeleri lehine ticari fayda sağlanması amaçlanır. Türkiye’nin AB üyeliği sürecinde geçiş aşaması olarak öngörülen gümrük birliği anlaşması bu kategoride olup Türkiye lehine iyileştirilmesi ve güncellenmesi görüşmeleri devam ediyor.

ORTAK PAZAR (CM/OP)

Sermaye ve işgücü serbest dolaşımı uygulamalarının eklenmesiyle kapsamı genişletilmiş gümrük birliği modelidir.

EKONOMİK BİRLİK (EU/EB)

Ortak pazar modelinin bir ileri aşaması olup ortak para biriminin kullanımı ile finansal entegrasyonu da içerir. 27 AB ülkesinden, Avro’yu resmi para birimi olarak kabul eden 20 ülke ekonomik birlik üyesi sayılır. Ayrıca AB; ticari, ekonomik birliğin ötesinde siyasi ve kültürel bir birliktir.

BÜYÜK TİCARİ/EKONOMİK BLOKLAR VE GELECEĞİ

Dünyanın en büyük bloklarının milli gelir ve dış ticaret rakamları aşağıdaki tabloda gösterildi.

Önümüzdeki 5-10 yıllık dönemde ticari ve ekonomik bloklarda; finansal boyutlu ekonomik blok olma yolunda hızlı genişlemeler olacağını; ticaret koridorları ile ilgili gelişmelerin de bloklaşmayı destekleyeceğini öngörüyorum. Önde gelen blokların içinde kendine yer bulamayan ya da bu bloklarla ilişkilerini geliştiremeyen ülkelerin ticari ve ekonomik boyutta olumsuz etkileneceğini değerlendiriyorum. Bazı ülkelerin birden fazla blokta üyeliğinin bulunmasının ise o ülkelere ilave getirileri olacağını, bu ülkelerin ayrıca bulundukları bloklar arasındaki ilişkileri de olumlu etkilemesi bekleniyor. Özetle; ticari ve ekonomik bloklar önümüzdeki dönemde küresel ticaretin hacmini ve akışını, artan oranda giderek daha fazla etkileyecek, uluslararası ticareti daha belirgin şekillendireceklerdir.

Adnan YILDIRIM 

Ekonomi Bakan Yardımcısı (2014-2015)

Türk Eximbank Genel Müdürü (2016-2019)

yildirim@turcomoney.com