Siz, hangi gruptansınız? X insanı mı, Y insanı mı?  

Şaban Çağıran

Douglas Mc Gregor’un yaptığı deneylerin sonuçlarına göre iki grup insan var. X kuramına göre, bir insan; çalışmayı sevmez, işten kaçmanın yollarını arar ve yönetilmeyi tercih eder, bencildir, sıkıca denetlenmelidir. Y kuramına göre ise, bir insan; çalışmak bir insan için oyun ve dinlenmek kadar doğaldır,  işyerinde gerekli ortamın oluşturulması durumunda çalışmak zevke dönüştürülebilir. Peki siz hangi gruptansınız?

İster devlet yönetimi, ister küçük bir şirket yönetimi olsun, yönetim; ortak bir amacı gerçekleştirmek için bir araya gelerek örgütlenmiş bir yapıdır. Basit bir tanım gibi görünse de yönetim adeta sihirli bir kavramdır. Zamana, zemine, kişiye, işletme büyüklüğüne, faaliyet gösterilen alana vs. göre çok önemli değişiklikler gösterir. Örneğin, aynı yönetim anlayışını farklı bir yerde uygulayıp tam tersi sonuçlar almak kuvvetle muhtemeldir.

Yönetim, sanatların en eskisi, bilimlerin en yenisidir.(1) yönetim; planlama, örgütleme, yöneltme, koordinasyon ve denetim fonksiyonlarına; işletme ise pazarlama, finans, insan kaynakları, teknoloji gibi fonksiyonlara sahiptir. Yönetimin odağında daima insan vardır. Bu nedenle yönetim bilimciler tarih boyunca insan davranışlarının iş sonuçları üzerindeki etkilerini tartışmışlar ve sonsuza kadar da tartışmaya devam edecekler.

                              TAYLORİZM’DEN MAX WEBER’E YÖNETİM ANLAYIŞI

En uçta görev yapan bir görevlinin basit görünen bir hatası, işletmeyi önemli zararlara götürebileceği gibi en tepedeki kişinin yaptığı en doğru bir şey de işletmeyi kurtaramayabilir. Bu nedenle her kademede insan davranışının mükemmelleştirilmesi ve çalışanların etkili bir takıma dönüşmesi büyük önem taşıyor. Bilimsel yaklaşım, makinalarda her şey tanımlı şekilde istediği şekilde yönetebilmesine rağmen (teknoloji, robotik sistemler vs) insan davranışları ve bunun iş verimi üzerindeki etkilerini yükseltmeyi her zaman mümkün kılamıyor.

Konuyla ilgili araştırmalara şöyle bir baktığımızda, yönetim tarihinde ilginç denebilecek yaklaşımlar sergilendiği görülüyor. İnsan davranışlarının (motivasyon, duygu, istek vs) kısmen ihmal edildiği “Taylorizm”den, bürokratik yaklaşımın öncüsü Max Weber’e, Weber’den günümüze kadar adım adım bu yaklaşımlar tartışıldı, gelişti.

                                         HAWTHORNE DENEMELERİNİN SONUÇLARI

Neoklasik yönetim düşüncesinin öncülerinden Elton Mayo-Hawthorne’nun deneysel araştırmalarına göre,

• Çalışanlara önem verilmesi, iş verimliliğini önemli ölçüde artırıyor,
• Sıkı bir denetim uygulamayan, aşırı informal bir iletişim içine girmeyen, çalışanları işi ile ilgili özgür kılan bir yöneticinin altında çalışan kişilerin, ara dinlenmesi olmasa bile iş verimliliği arıyor,
• Bir birine bağlı, insan ilişkilerinin yüksek olduğu çalışma gruplarında iş verimliliği yüksek oluyor,
• Para, önemsenme ve sosyal kabulden sonra gelen bir etmen olarak karşımıza çıkıyor,
• Işıklandırma, ısı, lüks ortam gibi fiziksel etmenlerden ziyade, moral ve motivasyon, verimi daha fazla artırıyor,
• İş bölümü ve uzmanlaşma, sanıldığı gibi verimi artırmıyor, aksine tekdüzelik ve meslek hastalığına dönüşebiliyor,
• Ekip çalışması, ilgi ve iş birliği, verimliliğin derecesini artırıyor,
• Verimlilik, ceza ile artırılamıyor,
• İş akışındaki her hangi bir değişiklik, çalışanların katılımı ile daha kolay gerçekleştirilebiliyor.

                             X İNSANLARI ÇALIŞMAYI SEVMEZ, YÖNETİLMEYİ TERCİH EDER

Aynı akımın öncülerinden olan ancak iki ayrı yaklaşım ortaya koyan Douglas Mc Gregor’un yaptığı deneyler ise bize aşağıdaki sonuçları vermiş.

• X kuramına göre, bir insan;
  • Çalışmayı sevmez ve işten kaçmanın yollarını arar,
  • Sorumluluktan kaçar ve yönetilmeyi tercih eder,
  • Bencildir, şirketin amaçlarına karşı kayıtsızdır, sıkıca denetlenmelidir.
  • Yaradılışı gereği değişiklik ve yeniliklere karşıdır, alışkanlıklarına karşı tutkuludur,
  • Saftır ve pratik zekadan yoksundur, harekete geçirmek için maddi açıdan ödüllendirilmelidir.

                             Y İNSANI ÇALIŞMAYI SEVER, MUTLAKA ÖDÜLLENDİRİLMELİ

• Y kuramına göre, bir insan;
  • Çalışmak bir insan için oyun ve dinlenmek kadar doğaldır,
  • İnsan tipik olarak tembel değildir, iş yerinde gerekli ortamın oluşturulması durumunda çalışmak zevke dönüştürülebilir
  • Ortalama bir insan, gerekli koşullar yaratıldığı takdirde öğrenme ve daha fazla sorumluluk alma eğilimindedir,
  • Amaçlara ulaşmak için çalışan ve bunu başaranlar mutlaka ödüllendirilmelidir,
  • Sıkı denetim ve ceza ile korkutma, insanı amaçlara yöneltecek tek yol değildir,

                                                     ROBOTLAR VE ENDÜSTRİ DEVRİMİ

Günümüzde de yönetimin odağında “insan” unsuru yer almaya devam ediyor. Robotlar ve endüstri 4’ün hayatımıza girdiği günümüzde bile, bütün bu sistemi ortaya koyan-koyacak olan motive edilmiş insan olacak. İnsanın üretim süreçleri içindeki yüzdesel payı azalmakla birlikte yine de yüzlük dilimi yine insan emeği oluşturacak. Eskiye göre tek fark, üretim süreçlerinin toplam verimliliği artacak.

Öğr. Gör. Şebnem Yaşar

Şaban Çağıran

cagiran@turcomoney.com