TACİKİSTAN

Orta Asya‘nın en dağlık kesiminin merkezinde bulunan Tacikistan Cumhuriyeti, komşuları güneyde Afganistan, batıda özbekistan, kuzeyde Kırgızistan ve doğuda çin Halk Cumhuriyeti‘dir. Denize çıkışı olmayan ülkenin bulunduğu coğrafi, jeopolitik ve jeostratejik konumu, değerli yeraltı zenginliği ve başka birçok sebepten dolayı bölgesel istikrar bakımından büyük öneme sahip.

143.100 km2 olan yüzölçümünün yarıdan fazlası 3000 metreden yüksekte. ülkede en büyük etnik grup %62 oranla Tacikler, %23 özbek; yüzde 10 Ruslar; yüzde 5 Pamirliler ve diğer (Tatar, Kırgız, Türkmen, Afgan, Ukraynalı) etnik gruplardan oluşuyor. Taciklerin İran ve Afganlarla yakın kültürel bağları bulunuyor. Bu ülkelerle birlikte Tacikistan, Farsça konuşan 3 devletten biri. Resmi dil Tacikçe olmasına rağmen, yakın çağdaki etkileşimlerden dolayı Rusça da kullanılıyor.

Tacikistan, halkının büyük bir kısmı Müslüman olan bir ülke. Nitekim nüfusun %95‘i Sünni Müslüman, %2‘i ise Şii Müslüman. Geri kalan %3‘luk gibi kısmı Hıristiyan‘lar oluşturuyor. ülkede Hıristiyan‘lar daha çok Rus Ortodoks Kilisesi‘ne mensup. Tacikistan, Haçlı Seferleri sırasında İran‘a bağlı bir özerk bölgeydi.

KöY PAZARINDAN BAŞKENTE: DUŞANBE

Tacikistan dört vilayete ayrılıyor. Bunlar başkenti de içine alan Duşanbe,Hatlan, Sughd ve Badahşan. Tacikistan’ın başkenti Duşanbe, geçen yüzyılın başında küçük bir köydü. İki nehrin buluştuğu geniş vadideki bu köyün tek özelliği, pazartesi günleri kurulan pazarıydı. Duşanbe Farsça, pazartesi anlamına geliyor. Pazartesi burada kurulan büyük Pazar, kente de adını vermiş.

DEVASA PARKLAR, GENİŞ CADDELER

Başkent Duşanbe bugün Orta Asya’da 1 milyonu geçen nüfusuyla, ekonomik potansiyeliyle önemli bir merkez. Her iki yanında, büyük ağaçlar dizili, geniş bulvar ve caddeler kenti enine ve boyuna doğru kesmiş durumda. Yaya kaldırımları bile Türkiye’deki caddeler kadar geniş. Sağlı sollu kavak ağaçları şehre doğal bir güzellik katıyor. Hele uçsuz bucaksız parklar, yemşeyil dokusuyla şehre ayrı bir güzellik katmış.

750 bin nüfuslu Duşanbe’nin 13 nahiyesi var. Nüfus az olduğundan trafik sorunu yok. Caddeleri çok geniş. Cadde genişliğindeki kaldırımlarda yürümek, insana büyük keyif veriyor. Sağlı sollu kavak ağaçları, İstanbul’da Dolmabahçe Sarayı’nın önündeki caddeyi andırıyor. Ağaçlar şehre doğal bir güzellik katarken cadde kenarlarındaki su yolları da şırıltısıyla insanı ferahlatıyor.

Kentin ana bulvarına 9. yüzyılda yaşayan Tacik edebiyatçısı Rudaki’nin ismi verilmiş. Bu bulvar bayraklar, Tacikistan sembol ve motifleriyle süslü. Bulvar üzerinde elçilikler, Avrupa tarzı mağazalar, dünya mutfağından örnekler sunan, değişik tat ve zevklere uygun çok çeşitli restoranlar bulunuyor.

SOVYET MİMARİSİ YERİNE GöKDELENLER

Duşanbe, Sovyet mimarisiyle inşa edilmişti. Bu nedenle kendine özgü 2-3 katlı merkezdeki binalar yıkılarak yerlerini gökdelenlere bırakıyor. Devasa parklarıyla da Orta Asya’nın en güzel başkentlerinden birisi olduğunu hissettiriyor. Şehrin sembolü ise devletin kurucusu olan Şah İsmail Somoni’nin görkemli heykeli. Etrafı ise bakımlı bahçelerle çevrili. Parlamento binası, Cumhurbaşkanlığı Sarayı birbirine çok yakın. Taciklerin bu milli kahramanının ismi para birimlerinde de aynı. Başkentin en önemli merkezlerinden birisi ise halk arasında adı Yeşil çarşı olarak bilinen Şah Mansur çarşısı. Günlük alışverişin yapıldığı kapalı pazaryeri hareketli, gerçek anlamda oryantal dokuya sahip. Sebzeden ete her türlü gıda maddesinin yanı sıra tekstil ürünleri, baharatlar satılıyor.

NüFUS AĞIRLIKLI OLARAK KöYLERDE YAŞIYOR

Tacikistan’ın nüfusu 8,246 milyon. Nüfus yoğunluğu %58’dir. ülkede nüfus artışı çok yüksek. ülkenin en büyük şehirleri Duşanbe ve Khorok, Kocand, Kul’ab, Novabad’dır. Nüfusun büyük kısmı kışlak adı verilen küçük köylerde yaşıyor. Kışlakların çoğunda okul, sağlık, alışveriş ve kültür merkezi var. Eğitim parasız. 7-17 yaş arasında mecburi. ülkede mesleki eğitim veren çok sayıda orta öğretim kurumuyla yüksek okul var. Tacikistan İlimler Akademisi 1951’de kurulmuş. Akademiye bağlı 18 enstitüsü eğitim veriyor.

DEPREM SIRADAN BİR OLAY

Tacikistan topraklarının büyük bölümü dağlarla kaplı. Toprakların yarısından fazlasının yüksekliği 3000 metreden fazla. Kuzeyde Tanrı Dağlarının batı uzantıları, orta kesimde aynı dağların güney uzantıları, güneydoğuda ise Pamir-Alay dağ silsilesinin buzullarla kaplı dorukları yer alır. Güneydeki dağlar arasında geniş vadiler bulunuyor. Topraklarının tamamı deprem kuşağında yer aldığı için, ülkede sık sık deprem oluyor.

ülkedeki göller Pamir bölgesinde toplanmış. Ama sayıları çok az. Göllerin en büyüğü denizden 3960 m yükseklikte yer alan Karakul Gölü. Dağlardan kaynaklanan sular Sır Derya ve Amu Derya nehirlerinin kollarını meydana getiriyor. Amu Derya (Ceyhun), cumhuriyetin güney sınırının büyük bölümünü çiziyor. Diğer önemli akarsu cumhuriyetin orta kesiminden geçen Zerefşan ırmağı.

DEVLET, EN BüYüK EKONOMİK AKTöR

Tacikistan’da ekonomi hala büyük ölçüde devletin kontrolünde. En büyük üretim kuruluşları devlet himayesinde bulunuyor. Tacikistan ekonomisinde büyük ölçüde pamuk, alüminyum ve hidroelektrik enerjisi üretiminde yoğunlaşmış küçük ölçekli sanayiler ağırlıkta. Bunların yanı sıra, ülkede çeşitli tarım ürünlerinin üretimi gerçekleştiriliyor. ülke GSYİH’nin sektörel dağılımı ise yandaki şekilde görülüyor.

YOKSULLUKLA MüCADE HIZ KAZANDI

2008 yılında alüminyum ve pamuğun üretiminde azalma yaşanmasına rağmen, Tacikistan ekonomisi genel olarak istikrarlı bir şekilde büyümeye devam etti. özel sektörün gelişimi ve yabancı yatırımcılar için daha uygun iklim yaratılması için ekonomik ve yapısal reformların uygulama süreci devam ediyor. 2015 yılına kadar Tacikistan Ulusal Kalkınma ve 2007-2009 Yoksulluğu Azaltma Stratejilerin uygulanması ülkede önemli ölçüde yoksulluk düzeyini azaltmaya ve nüfusun yaşam kalitesini yükseltmeye imkan verdi. Yoksulluk düzeyi 2003 yılında %65 iken, 2008 yılında % 53 düzeyine indi. 2014 yılında toparlanma devam etti.

DüNYA URANYUMUNUN YüZDE 14’ü BURADA

Tacikistan, henüz kullanmadığı doğal kaynaklar ve yeraltı kaynakları bakımından zengin bir ülke. özellikle çok stratejik madde olan uranyum bakımından çok zengin olması ülkeye önem kazandırıyor. Verilere göre dünya uranyum kaynağının yüzde 14’ü Tacikistan’da bulunuyor. Başta alüminyum olmak üzere, ülke topraklarında 400’den fazla değerli maden çeşidi bulunuyor. Bunların en önemlileri; kurşun, bakır, çinko, bismot, molibden, tungsten, antimon, bor, stronsiyum, altın, gümüş, demir, kalay, nikel, magnezyum, fosfor, kömür, antrasit, tuz, kuartz, cıva, arsenik, florayt, granit, barit, bazalt, talk ve diğer bazı madenler.

YATIRIMA Aç üLKE: TACİKİSTAN

Tacikistan’da halkın yüzde 70’i yoksul. Orta sınıf oldukça zayıf. Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra bağımsızlığını ilan eden ülkede, sonra dişe dokunur bir gelişme olmadı. ülkede ağır sanayi yok. Başlıca geçim kaynağı ise tarımcılık. Pamuk yetiştiriliyor. ülkenin yüzde doksanı dağlardan oluşuyor. Komşularının aksine yeraltı kaynakları açısından biraz fakir bir ülke. Var olan kaynaklar da etkin bir şekilde çıkarılamıyor.

Tacikistan, eski Sovyet Cumhuriyetleri arasında kişi başına GSYİH’sı en düşük olan ülke. ülkenin ekonomisi tarıma ve maden kaynaklarına dayalı. Ancak her ne kadar Tacikistan’ın toprakları tarıma elverişli ve su kaynakları da diğer Orta Asya ülkelerine göre oldukça bol olsa da, bu sektör, halkın refah seviyesini yükseltmek konusunda yeterli olamadı. Sovyetler Birliği zamanında Tacik topraklarının Moskova tarafından pamuk üretimi için kullanılmış olması nedeniyle yüksek ölçüde pamuk ihracatına bağımlı bir ekonomi oluşmuş.

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Tacikistan’ın ticareti büyük zarar gördü. Bu gelişme ile birlikte merkezden gelen kaynak akışı ve sübvansiyonlar da durdu. Planlı ekonomiden pazar ekonomisine geçiş yasal, kurumsal ve sosyal engeller nedeniyle oldukça yavaş bir şekilde ilerleyebildi. Daha sonra iç savaş ve doğal afetler nedeniyle bu süreç durma noktasına geldi. Siyasi istikrarsızlık nedeniyle uluslararası çevrelerin yardımları, krediler ve yabancı yatırım da Tacikistan’a oldukça geç girdi.

Tacikistan, halen makroekonomik istikrarı sağlamak ve özel sektörün geliştirilmesi için gerekli altyapıyı oluşturmak için çalışıyor ve bu çalışmalarının sonuçlarını da alıyor. Son 5-6 yıllık dönem içerisinde istikrar yönünde büyük adımlar atıldı. Pazar ekonomisine geçiş, özelleştirme, anayasal reformlar konularında gelişmeler sağlanıyor ve yatırım ortamı iyileştiriliyor.

PARA KAYNAĞI RUSYA’DA çALIŞAN İŞçİLER

ülkede iş sahası çok dar olduğu için erkekler geçim derdiyle yurtdışına, en çok da Rusya’ya gidiyor. İstatistiklere göre, bir milyon Tacik Rusya’ya göçmüş. Gayri resmi rakamlara göre bu rakamın 2 milyona yakın olduğu belirtiliyor.

Yurtdışında çalışan işçilerin ülkeye gönderdiği döviz, Tacikistan’ın toplam milli gelirinden daha fazla. İstatistiklere göre işçi dövizi rakamı 4 milyar dolar seviyesinde…

Tacikistan’ın Rusya ile çok yakın bağları var. Yakın siyasi ilişkilerin yanısıra askeri ve diğer alanlardaki işbirliği dikkat çekiyor. Tacikistan’ın sınırları, Rus ordusu tarafından korunuyor. Doğal kaynaklarını henüz yeterince kullanamayan Tacikistan, içe kapanık siyasi ve ekonomi politikası izliyor. Bu durum, Tacikistan‘ın mali yapısını, ödemeler dengesini olumsuz etkiliyor.

üLKE İHRACATININ YARISINI TEK FABRİKA YAPIYOR

Tacikistan’da ağır sanayi ana dalları: madencilik, enerji üretimi, metalürji, makine üretimi, metal işleme, malzeme üretimi ve kimya sanayidir. Metalürji sektöründe üretimi yapılan başlıca ürünler: alüminyum, çinko, kurşun, bizmut, antimon, cıva, tungsten, molibden ve altındır. Şurab şehrinde kahverengi kömür üretiliyor. Bunun yanında Tacikistan’ın kuzey ve güney bölgelerinde petrol ve doğal gaz üretimi gerçekleşiyor.Tacikistan’ın en büyük sanayi tesisi TALKO’dur. Diğer bir firma olan Tursun-Zade şehrinde bulunan “TADAZ” alüminyum fabrikası da önemli bir alüminyum üretim tesisi. Ham alüminyum ve basit alüminyum ürünlerinin üretimi yapılıyor. Sovyetler döneminde kurulan bu fabrika 517 ton üretim kapasitesine sahip ve her yıl 300 ton üzerinde üretim gerçekleştiriyor. Tacikistan’da üretilen enerji miktarının %40’ını tek başına tüketen bu fabrika, üretilen alüminyumun yüzde 99’u Hollanda ve Türkiye’ye yaptığı ihracattan oluşan gelir, toplam Tacikistan ihracat miktarında yarısından fazla pay alıyor. üretimde kullanılan tüm hammaddeler Azerbaycan, Ukrayna, Rusya ve Kazakistan’dan alınıyor. Türk firmaları ile doğrudan satış sözleşmeleri bulunmadığı için, Türkiye’ye Tacik alüminyumu aracı firmalar üzerinden satılıyor. Fakat son zamanlarda bazı firmalarımızın doğrudan alış yaptığı gözlemleniyor.

MADENCİLİK, YENİ YATIRIMLARI BEKLİYOR

Tacikistan’da diğer önemli bir sektör ise madencilik. 400 civarında maden yatağında sahip olan ülkede madencilik sektörü, teknoloji ve know-how yetersizliği nedeniyle sahip olduğu potansiyeli yeterince değerlendiremiyor. İşleme kapasitesinin düşük olması nedeniyle bu sektör daha çok ham madde ihracatına yöneliyor. ülkedeki zengin kömür yatakları var, ancak bunlar da ulaştırma sorunları nedeniyle işletilemiyor. Bu yataklara ulaşılması için tünel açılması gerekiyor. Altın madenciliğinde önemli yer alan “DARVAZ” kuruluşudur. Bu kuruluş, İngiliz ortaklığına sahip. 28 adet bilinen altın yatağında toplam 430 tonluk rezerve sahip olan Tacikistan’ın gümüş rezervleri ise 60 bin ton olarak hesaplanıyor. Birçok maden yatağının dağlık bölgelerde bulunması ve bu bölgelerde hava şartlarının sert, ulaşım imkânlarının da bir hayli yetersiz olması üretimi olumsuz yönde etkiliyor.

DüNYANIN EN KALİTELİ PAMUĞU TACİKİSTAN’DA YETİŞTİRİLİYOR

Tacikistan ekonomisinin en büyük sektörlerinden olan tarım, aynı zamanda ekonomik kalkınma içinde ülkenin en avantajlı olduğu alan olarak da gösterilebilir. üretimi yapılan başlıca ürün pamuk. Bu ürünün ekimi Amu Derya ve Sri Derya nehirlerinin suladıkları alanlarda yapılıyor. Tacikistan’da toplam 280 bin hektarlık bir alanda yılda 600 bin ton pamuk üretimi gerçekleştiriliyor, ancak bunun sadece yüzde 10’u ülkede işlenebiliyor. ülkede daha çok ince elyaflı pamuk üretimi gerçekleştiriliyor. Tacikistan pamuğu, Türkmen pamuğu ile birlikte dünyadaki en kaliteli pamukların başında geliyor. Bu ülkede pamuk ve pamuk ürünlerinin alım ve satımı üzerinde borsa var. Pamuk üretici Tacik firmaları ile çalışan ve bu sektörde en büyük yatırımı yapan ve aynı zamanda alıcısı olan İsviçreli firma ‘Paul Reinhard’ ve ‘Credit Suisse First Boston’ İsviçre Bankası Ticaret Departmanı’dır.

Başta buğday olmak üzere tahılların ekimi ise sulama imkânlarının daha az olduğu bölgelerde gerçekleştiriliyor. Diğer başlıca ürünler arasında başta patates, soğan ve domates olmak üzere sebzeler, üzüm ve elma bulunuyor. İpekböceği yetiştiriciliği ve hayvancılık da Tacikistan tarım sektörünün önemli alanlarından.

Tacikistan’da yüzde 80’i özel sektör olmak üzere 100 civarında şirket gıda alanında faaliyet gösteriyor. özel bahçe işletmeleri pamuk yağı, sebze ve meyve konserveleri, sigara, şarap, zeytin, çay, kahve, 8 yemeklik tuz, alkollü ve alkolsüz içecekler gibi ürünlerin üretimini gerçekleştiriyor. Tacikistan’da tarımın ağırlığı Sovyet döneminden kalma kolektif çiftliklerde yapılıyor.

ENERJİ POTANSİYELİ YüKSEK

Tacikistan kendi eşsiz su kaynakları ile dünyanın en büyük hidroenerji potansiyeline sahip ülkeler arasında yer alıyor. Toplam 4070 MW Kurulu gücü hidrosantral kurma ve yılda 527 milyar KWt/saat elektrik üretme potansiyeline sahip bir ülke olduğu halde, şu anda bu enerji potansiyelin yalnızca %5’i kullanılıyor. örneğin Zarafşan nehri üzerinde 13 adet hidroelektrik santral kurulması mümkünken bugün bir tane dahi yok. Aynı şekilde Varzob’ta üç adet santral mevcut iken üç daha yapımı mümkün.Ayrıca Tacikistan dağlarında buz kütleleri halinde 60 milyar m3 su bulunuyor. ülkede küçük ve orta büyüklükte çok sayıda hidroelektrik santralin inşası mümkün. Tacikistan’ın ve onun sahip olduğu kullanılabilir hidroelektrik kaynakları ile tüm bunlar yetersiz değildir ve bu alanda kendi potansiyelini geliştirmeye devam edeceği açık. Uzmanlara göre Tacikistan enerji sisteminin rehabilitasyonu için 5 ile 7 yıl arasında süre ve 2 milyar dolardan fazla sermaye gerekiyor. Tacikistan’da halen Rusya, çin, İran ve diğer ülkelerin enerji sektöründe yatırım projeleri bulunuyor. Tacikistan Enerji Bakanlığı tarafından, küçük hidroelektrik santrallerin inşaatı için geliştiren ulusal program, 2011–2015 yılları arasında 23 tesis ve 2025 yılına kadar 25 tesis daha kurmayı amaçlıyor. Genel olarak, 20 yıl içinde 77.653 kW toplam kapasiteli 61 santral inşa etmeyi planlanıyor.

İHRACATTA PAMUK, İTHALATTA PETROL

Türkiye de dahil olmak üzere 96 ülke ile ticaret yapan Tacikistan’ın 2010 yılında dış ticaret hacmi 4 milyar 681 milyon dolar tutarında gerçekleşti. Bu rakamın içinde ihracat payı 1 milyar 306 milyon dolar ve ithalat miktarı 3 milyar 375 milyon dolar seviyesinde. Toplam dış ticaret miktarında 11 tane BDT ülkelerin payı %45 oranındadır ve diğer ülkeler de % 55 oranında pay alıyor. Başlıca ihracat ürünleri alüminyum, pamuk ve gıda ürünleri oluşturuyor. İthal ettiği ürünler ise, petrol ürünleri, buğday ve undur.

EKONOMİDE üç AKTöR: RUSYA, çİN VE İRAN

2009 yılı başında, Tacikistan yatırım portföyünde çeşitli ekonomik sektörlere yönelik olan, toplam 1,450 milyar dolar değerinde, 51 tane proje bulunuyor. Tacikistan’ın Devlet Yatırım Komitesi ve Devlet Emlak Yönetimi, daha fazla yabancı yatırım çekmek için diğer devletlerle 21 anlaşma imzaladı. Anlaşmalar, alt Meclis Parlamentosu tarafından onaylandı. 2008 yılında doğrudan yabancı yatırımlar miktarı 903 milyon dolar. Son yıllarda Tacikistan’a yapılan yatırımlarında artış gözlemleniyor. Yatırımların büyük bölümü hidroenerji sektöre yapılıyor. Yatırımcılar arasında Rusya birinci sırada geliyor. Kriz ortamına rağmen, Rusya Tacikistan’da yatırım projelerine devam 12 ediyor.

çin yatırımcı ülkeler arasında ikinci sırada yer alıyor. çin, elektrik iletim hatları üzerinde yoğunlaşıyor. Yatırımların miktarı 620 milyon dolar miktarında hesaplanıyor. üçüncü sırada yer alan İran ise Sanktudinskaya HES-2 inşaatı, yol ve tünel yapımı ile ilgileniyor. İran’dan biraz geri kalan Türkiye’nin ise Tacikistan’da turizm ve hizmet sektörlerin gelişmesine yönelik yatırımları mevcut. Türk yatırımcılar tarafından başkent Duşanbe’de dizi otel ve iş merkezleri inşa ediliyor.