Vergi artışının etkileri…

Şaban Çağıran

-Vergilerin adil ve kaçağa neden olunmayacak şekilde tahsil edilebildiği gelişmiş ülkelerde vergi oranları düşük, aksi ülkelerde ise vergi oranları yüksektir. Vergi adaleti ile gelişmişlik düzeyi arasında her zaman bir bağ vardır. Gelişmiş ülkelerde vergi oranı daha makul ve daha adil, gelişmemiş ülkelerde ise bu oran adil olmaktan uzaktır. Vergi yükünün yüksek olduğu ve demokrasinin gelişmemiş olduğu ülkelerde vergi kaçırma düzeyi fazladır.

-Ülkemizde harcamalar üzerinden alınan dolaylı vergilerin payı %70, gelir ve servet üzerinden alınan dolaysız vergilerin payı ise %30 civarında. Yani adil olmayan bir vergi yapısı mevcut. Dolaylı vergiler nedeniyle zaten gelir düzeyi düşük olan toplumun geniş kesimlerinden daha fazla vergi almak suretiyle, gelir dağılımı daha da bozuluyor. Az gelişmiş ülkelerde, toplumsal barışın sağlanmasında vergi yükünün adil dağıtılması, sosyal problemlerin yaşanmaması adına son derece önemlidir.

Vergi; iktisadi birimlerden gelirleri oranında karşılıksız ve zorunlu olarak alınıp kamuya aktarılan kaynaktır. Devlet; esas olarak altyapı, eğitim, sağlık, güvenlik ve diğer cari giderlerini karşılamak için vergi koyar. Vergi, bütçe gelirlerinin en önemli kalemidir. Verginin gelir ve servetle mütenasip ve de adil olması, süresi içinde tahsil edilmesi beklenir. Verginin yaygın ve kayıt dışılığa olabildiğince yer vermeden tahsil edilebilmesi ülkenin vergi bilinci, eğitim düzeyi ve hukuk altyapısıyla doğrudan ilintilidir.

Toplanan vergiler devlet tarafından bütçe kapsamında harcanır ve ilgili yerlere transfer edilir. Kamuda neye önem veriliyorsa ona daha fazla kaynak aktarılır. Ya da tersten bakacak olursak, daha fazla kaynak aktarılan yer ve kesimlerin daha önemli olduğu ifade edilebilir. Bu nedenle devletin toplumun hangi kesimine, ne amaçla kaynak aktardığı iyi irdelenmeli.

TOPLANAN VERGİLER DOĞRU KULLANILDIĞINDA SOSYAL DENGEYİ SAĞLAYABİLİR

Devlet harcamaları teşvik edilen sektörleri de gösterir. Teşvik edilen sektörlerde istisna ve muafiyetler yoluyla vergi alınmayabileceği gibi daha düşük vergiler de alınabilir. Vergiler az gelişmiş ülkelerde ağırlıklı olarak kamu genel harcamalarına giderken, gelişmiş ülkelerde doğrudan veya dolaylı olarak üretim faktörlerine teşvik olarak gidiyor. Vergi miktarı ve oranları, gelir dağılımının düzenlenmesinde de etkili olarak kullanılıyor. Bu şekilde devlet fiskal kaynakları belirli kesimlerden alıp, diğer kesimlere aktarabiliyor. Doğru kullanıldığında toplumdaki sosyal dengeyi etkili bir biçimde sağlayabiliyor. Örneğin; emekten daha az, sermayeden daha fazla vergi alınması, asgari ücretin vergi dışı bırakılması, emeklilerden daha az vergi alınması, belirli yöre ve sektörlerin istisna ve muafiyetlerle korunması gibi.

DOLAYLI VERGİLER, ADİL OLMAYAN VERGİLERDİR

Vergilerin pek çok ayrımı olmakla birlikte, ana unsur olarak dolaylı ve dolaysız vergiler şeklinde ikiye ayrılır. Dolaylı vergiler tüketim, yani harcamalar üzerinden, dolaysız vergiler ise gelir ve servet üzerinden alınırlar. Dolaylı vergiler adil olmayan vergilerdir. Zira tüketen kişinin gelirine göre değil, tüketilen mal ya da hizmet üzerinden vergilendirilme yoluna gidilir. KDV, ÖTV, damga vergisi, gümrük vergisi vs. dolaylı vergilerdir. Örneğin, bir kg. zeytinyağı alan kişi asgari ücretli biri de olsa, zengin biri de olsa aynı oran ve tutarda vergiye tabi tutuluyor. Dolaysız vergiler ise diğerine göre kısmen daha adildir denilebilir. Gelir, kurumlar, emlak, MTV, veraset ve intikal vs. vergileri dolaysız vergilerdir. Zira direk gelir veya servet üzerinden vergilendirme yoluna gidilir. İstisna ve muafiyetler hariç kılındığında, temel prensip olarak gelir arttıkça vergi oranı artar.

GELİŞMİŞ ÜLKELERDE VERGİ ORANI DAHA MAKUL, DAHA ADİL

Ülkemizde harcamalar üzerinden alınan dolaylı vergilerin payı %70, gelir ve servet üzerinden alınan dolaysız vergilerin payı ise %30 civarındadır. Bunun anlamı adil olmayan bir vergi yapısı mevcuttur. Ağırlıklı olan dolaylı vergiler nedeniyle zaten gelir düzeyi düşük olan toplumun geniş kesimlerinden (işçi, memur, emekli, küçük esnaf vs.) daha fazla vergi almak suretiyle, gelir dağılımı daha da bozuluyor. Vergilerin adil ve kaçağa neden olunmayacak şekilde tahsil edilebildiği gelişmiş ülkelerde vergi oranları düşük, aksi ülkelerde ise vergi oranları yüksektir. Vergi adaleti ile gelişmişlik düzeyi arasında her zaman bir bağ vardır. Gelişmiş ülkelerde vergi oranı daha makul ve daha adil, gelişmemiş ülkelerde ise bu oran adil olmaktan uzaktır. Vergi yükünün yüksek olduğu ve demokrasinin gelişmemiş olduğu ülkelerde vergi kaçırma düzeyi fazladır.

Farklı kaynaklardan yapılan araştırmalara göre, ülkemizde kayıt dışı ekonominin %20-30 aralığında olduğu belirlendi.  Bu husus da dikkate alındığında gelir dağılımı ve vergi adaletsizliğinin yarattığı sosyal problemlerin göründüğünden çok daha derin olduğu açıktır.

“HALK VE HÜKÜMET BİRBİRİNDEN NE KADAR UZAKLAŞIRSA VERGİLER DE O KADAR AĞIRLAŞIR”

Jean Jacques Rousseu 1762 yılında yazdığı Toplum Sözleşmesi adlı kitabında, hükümetlerin özünün aynı olmadığını, kimisinin az, kimisinin çok tükettiğini, aralarındaki ayrılıkların başka ilkelere dayandığını anlatıyor. Rousseu, kitabında genel giderlerin kaynaklarından ne kadar çok uzaklaşırlarsa o kadar külfetli olacaklarını belirtir. J.J. Roussesu, bu külfetin ağırlığını ölçmek için vergilerin çıktıkları ellere geri dönmek için katettikleri yola ve süreye bakmak gerektiğini, bu dolaşımın hızlı ve düzenli olması halinde az ya da çok vergi ödemenin bir öneminin olmadığını anlatıyor.

J.J. Roussesu’ya göre, bundan şöyle bir sonuç çıkar. “Halk ve hükümet birbirinden ne kadar uzaklaşırsa vergiler de o kadar ağırlaşır. Böylece halkın en az vergi ödediği yönetim biçimi demokrasidir. Halk aristokraside biraz daha fazla vergi verir, halkın en ağır vergi verdiği sistem ise monarşidir.”

Özetle; bizim gibi gelişmekte olan, az gelişmişlik kısır döngüsünden kurtulamamış ülkelerde, toplumsal barışın sağlanmasında vergi yükünün adil dağıtılması, sosyal problemlerin yaşanmaması adına son derece önemlidir.

Şaban Çağıran

İktisatçı/Denetçi

cagiran@turcomoney.com